20.000 yəhudini Holokostdan xilas edən Türk səfir - FOTO

Tarix: 26 Noyabr 2023 16:00

Mehmet Behiç Erkin 1876-1961-ci illər arasında yaşamış əsgər, diplomat və siyasətçi idi. Behiç bəyin bir çox mühüm nailiyyətləri var. O, həm də Mustafa Kamal Atatürkün ən yaxın dostlarından biri olub. Bir çox kritik dövrlərdə, xüsusən də Qurtuluş Müharibəsi illərində iştirak edib. Türk Dəmiryollarının qurucusu olduğu üçün "Dəmiryollarının Atası" olaraq da tanınan Behiç bəy Türkiyə daxilində tanınan bir ad ikən, Fransa səfirliyi dövründə demək olar ki, bütün dünyada tanındı. Behiç Erkin bir çox yəhudinin, xüsusilə nasist dövründə ölüm düşərgəsinə gedən 20 min yəhudinin həyatını xilas etdi. Həyatı bahasına yəhudi xalqının yanında olan Behiç Erkin həm şəxsiyyəti, həm də hərəkətləri ilə yaddaşlara qızıl hərflərlə həkk olunub.

Sonxeber.net sfera.az-a istinadən təxminən 20.000 yəhudini Holokostdan xilas edən Türk səfir Behiç Erkin bəy haqqında yazı təqdim edir.

Qeyd etdiyimiz kimi, Behiç Erkin bəy Atatürkün yaxın dostudur və Mustafa Kamalla birlikdə 1-ci dərəcəli Dəmir Xaç medalına layiq görülən iki əsgərdən biridir.

1876-cı ildə İstanbulda doğulan Behiç Erkinin babası Marşal Ömər Fevzi Paşa idi. O, gənc yaşlarında ailəsindən ayrılıb, dayısının himayəsində böyüyüb. Uşaqlığında yüngül poliomielit xəstəliyindən əziyyət çəkən Behiç bəy Bağdad, Ərzincan, İstanbul və Hərbi Akademiyada təhsil alıb. Çanaqqala Döyüşündə Müdafiə planını hazırlayıb həyata keçirən və Türkiyə Böyük Millət Məclisinin xüsusi Fəxri Fərmanı ilə təltif edilən, Qurtuluş Döyüşünün qəhrəmanlarından biri olduğunu sübut edən şəxs idi. 1907-ci ildə Salonikidə Atatürklə tanış oldular və aralarında etibara əsaslanan dostluq bağı yarandı.

Trablus müharibəsi zamanı Atatürkün Behiç bəyə yazdığı məktublar indi Türkiyə İnqilab Tarixi Muzeyindədir. Mustafa Kamalla Behiç bəy daim ünsiyyətdə olub vətəni xilas etmək üçün əllərindən gələni ediblər. Hətta bir gün Behiç bəyə biri Baş Qərargah rəisi, digəri isə dəmiryolunun rəisi olmaqla iki təklif gəldikdə, o bu təkliflərlə birbaşa dostu Atatürkün yanına getdi.

Atatürk Behiç bəyə:

"Behiç bəy, mən cəbhədə nə edəcəyimi çox yaxşı bilirəm, amma ordumuzu cəbhəyə necə daşıya biləcəyimizi bilmirəm. Keçmiş təcrübələrinizdən bilirəm ki, siz buna nail ola bilərsiniz. İstərdim ki, dəmiryollarını sən götürəsən. Yalnız bu şəkildə mövcudluq uğrunda mübarizəmizdə uğur qazana bilərik"-deyir.

Behiç bəy həm də Türkiyə Dövlət Dəmir Yollarının qurucusu və ilk baş meneceri olduğu üçün "Dəmiryollarının atası" kimi də tanınır.

Erkin Atatürkün sözünün ardınca dəmiryollarına üz tutur və döyüş üçün ən əsas işlərdən birini ustalıqla yerinə yetirərək əsgərləri göndərməyə başlayır. Hər zaman öz həqiqətləri və etik qaydaları ilə hərəkət edən cənab Behiç qiyamı dayandırmaq üçün 31 Mart Üsyanında da iştirak etmişdir. O, "Hərbi Xidmət Açısından Dəmir Yollarının Tarixi, İstifadəsi və Təşkili" adlı kitabı ilə Osmanlı dövründə dəmiryolları haqqında kitab nəşr etdirən ilk türkdür. Bundan əlavə, 1928-ci ildə Haydarpaşada Dəmir Yolu Muzeyini quran ilk şəxsdir. 1912-ci ildə Balkan müharibələrində iştirak edərkən əsir düşmüşdür. Əsirlikdən qurtulduqdan bir müddət sonra gəmiçiliklə məşğul olmağa başlayıb.

Bir çox prinsipləri olan Behiç bəyin ilklərindən biri də "İmalat-ı Harbiye Teâvün və Sığorta Vakfı"-yəni Pensiya Fondudur. O, Türkiyədə pensiya fondu yaradan ilk şəxsdir. Həmçinin Milli Kəşfiyyat Təşkilatının ideya müəllifi və təsisçisidir. Behiç bəy müharibə zamanı dağıdılan və əcnəbilər tərəfindən ələ keçirilən dəmir yollarının o günün şərtləri ilə çox rahat və təhlükəsiz şəkildə istifadəsini də təmin etdi. O, həm çox yaxşı əsgər, həm çox yaxşı dispetçer, həm də səfir idi. Bir sözlə, o, çox ləyaqətli və yaxşı dövlət xadimi olsa da, hər şeydən əvvəl haqlı hesab etdiyi yoldan heç vaxt dönməyən bir insan idi.

"Erkin" soyadını ona 1935-ci ildə Mustafa Kamal Atatürk özü verib.

Erkin sözünün mənası "Şəraitdən asılı olmayaraq doğru yoldan dönməyən, düzgün qərar verən insan" mənasını verir və Behiç bəyə tam yaraşan soyaddır. 1928-1939-cu illərdə Budapeştdə səfir işləyib.

1939-cu ildə Avropa daha çox qarışmağa başladı və o vaxtkı Türkiyə prezidenti İsmət İnönü Behiç bəyə Almaniya və ya Fransada səfir olmağı təklif etdi. Behiç bəy Fransaya üstünlük verdi və Parisə səfir kimi getdi. Paris səfirliyində olarkən bir çox yəhudini, o cümlədən Fransa baş nazirinin oğlunu nasistlərdən xilas etdi.

O, vəzifəyə gəldiyi gün Almaniya Polşanı işğal etdi və İkinci Dünya Müharibəsi başladı. İkinci Dünya Müharibəsindən az sonra nasistlər Fransanı da işğal etdilər. Burada yəhudiləri sıxışdırır, pullarını müsadirə edir, işdən çıxarırdılar. Amma ən pisi o idi ki, nasistlər buradakı yəhudiləri də həbs düşərgəsinə aparırdılar.

Yəhudiləri xilas etmək üçün 1-ci dərəcəli Dəmir Xaç medalından tez-tez istifadə edən Behiç bəy əksər yəhudilərin dükanlarını və evlərini türk malı kimi göstərirdi. Bir tərəfdən Behiç bəy və türk diplomatları, digər tərəfdən Türkiyə Cümhuriyyəti Avropada olan və ya qaçan yəhudiləri xilas etmək üçün var gücləri ilə çalışırdılar. Behiç bəy ölüm düşərgəsinə göndəriləcək yəhudilərə türkcə bir neçə kəlmə öyrədir və onlara müvəqqəti Türkiyə vətəndaşlığı vəsiqələri verir. Ona bir az türkcə öyrədib türk şəxsiyyət vəsiqəsi verdikdən sonra Behiç bəy qatarda ay-ulduzlu türk bayrağı asaraq 20 min yəhudini ölüm düşərgəsinə getməkdən xilas etdi.

Alman əsgərləri ondan yəhudiləri istədikdə o, əsgərlərə "Bu qanunları türk yəhudilərinə tətbiq edə bilməzsiniz. Çünki mənim ölkəmdə din, dil, irq ayrı-seçkiliyi yoxdur. "Vətəndaşlarımın müəyyən hissəsinə müəyyən öhdəliklər qoymaq bizim qanunlarımıza ziddir" deyərək yəhudiləri təslim etmədi.

Behiç bəyin sorağı Amerikaya qədər çatdı. O, bir çoxlu insanlardan təşəkkür məktubları və ianələr aldı. Öz canları bahasına doğru yoldan dönməyənlərin sayəsində 20.000-dən çox yəhudi xilas oldu. Behiç Erkinə BMT-də etdiyi yardımlara cavab vermək üçün blank verildikdə o, nəzakətlə geri qaytararaq: "Mən yaşlı adamam, onsuz da belə şeyləri doldurmağa ehtiyac yoxdur. Biz, Atatürkün liderliyi ilə Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulmasında əməyi olanlar, yəhudilərin başına gələnlərin 460 il əvvəl bizim başımıza gələnlərdən heç bir fərqi olmadığını düşünürük. Ona görə də mənim etdiyim tariximizi, adət-ənənələrimizi qorumaq, türk milləti adına insanlıq borcumuzu yerinə yetirməkdir"-deyib.

Behiç bəy 11 noyabr 1961-ci ildə vəfat etmiş və vəsiyyətinə görə İzmir-İstanbul-Ankara xətlərinin kəsişdiyi Əskişəhərdə dəfn edilmişdir. Həm türk milləti, həm də yəhudi xalqı üçün çoxlu fədakarlıqlar edən, xeyirxah işlər görən Behiç bəy haqqında çoxlu kitablar yazılıb, lakin onun qiyməti hələ də yetərincə bilinmir. Həm Türkiyə, həm də yəhudilər üçün xeyirxah işlər görən cənab Behiç həm də Qurtuluş Savaşına ruh verən insanlardan biri idi. Onuncu Yubiley Marşının orijinal versiyası "Yurdun hər təpəsində tüstü" idi.

Bu hissə məhz Mustafa Kamal Atatürk tərəfindən Behiç Erkinə ithaf olaraq: "Vətəni dörd başdan dəmir torlarla ördük" olaraq dəyişdirilib. Mükəmməl insan və dövlət xadimi olan Behiç bəyin məzarı 2008-ci ildə məqbərəyə çevrilib. Xüsusilə Qurtuluş Savaşı zamanı irqçiliyə məruz qalan həm türk millətinin, həm də soyqırıma məruz qalan yəhudilərin yanında olan, dəstəyini heç vaxt əsirgəməyən Behiç bəyi ehtiramla yad edirik.