Dünya elektromobillərə keçir, Azərbaycanda isə Aİ-92 və dizel problemi var

Tarix: 13 Iyun 2024 20:36

Müasir dünyada ekologiya və davamlı inkişaf məsələləri getdikcə aktuallaşır. Əsas ekoloji problemlərdən biri də Aİ-92 markalı benzin və dizel yanacağı kimi qalıq yanacaqların istifadəsidir. Bu yanacaqlar nəqliyyatda və sənayedə geniş istifadə olunur, nəticədə ətraf mühitə ciddi mənfi təsirlər olur.

Benzin və dizel yanacağının istifadəsi əsas istixana qazlarından biri olan karbon qazının əhəmiyyətli dərəcədə emissiyasına səbəb olur. Beynəlxalq Enerji Agentliyinin (IEA) məlumatına görə, nəqliyyat sektoru 2019-cu ildə qlobal CO₂ emissiyalarının 24%-nə cavabdeh olub ki, bunun da 75%-i avtomobil nəqliyyatının fəaliyyətinin nəticəsidir.

ABŞ-da bir qallon yanmış benzin təxminən 8,89 kq CO₂ istehsal edir. ABŞ 1,9 milyard ton CO₂ emissiya edib.

Dizel yanacağı, benzindən fərqli olaraq, daha çox azot oksidi və kükürd dioksidi buraxır. Bu maddələr insan sağlamlığına və ekosistemə mənfi təsir göstərən turşu yağışlarının və fotokimyəvi dumanın əmələ gəlməsinə kömək edir.

Avropada nəqliyyat sektoru NOₓ-nin ən böyük mənbəyidir və bütün NOₓ emissiyalarının təxminən 40%-ni təşkil edir.

Dizel yanacağının yanması nəticəsində ağciyərlərə daxil olan və tənəffüs xəstəlikləri, ürək-damar xəstəlikləri və xərçəngə səbəb olan hissəciklər əmələ gəlir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) məlumatına görə, havanın çirklənməsi səbəbindən hər il təxminən 7 milyon insan ölür.

Dizel yanacağının geniş istifadə olunduğu Hindistanda böyük şəhərlərdə PM2.5 səviyyələri ÜST-nin göstərişlərindən xeyli yuxarıdır və bu, həyat keyfiyyətinin aşağı düşməsinə və səhiyyə xərclərinin artmasına səbəb olur.

Havanın çirklənməsi nəticəsində yaranan xəstəliklər əhəmiyyətli səhiyyə xərcləri tələb edir. Çirklənmə səviyyəsi yüksək olan ölkələrdə bu xərclər əhəmiyyətli ola bilər.

Çində havanın çirklənməsi ilə bağlı iqtisadi itkilər ildə 267 milyard dollar, ölkənin ÜDM-nin təxminən 3,3%-ni təşkil edir.

Havanın çirklənməsi işçilərin məhsuldarlığına təsir edərək iqtisadi itkilərə səbəb olur. Tədqiqatlar göstərir ki, havanın yüksək səviyyədə çirklənməsi iş saatlarının qısalmasına və daha çox xəstə günlərinə səbəb olur.

ABŞ-da havanın çirklənməsi nəticəsində yaranan xəstəliklər nəticəsində məhsuldarlıq itkiləri ildə 150 ​​milyard dollar qiymətləndirilir.

Benzin və dizel yanacağının istifadəsinin təsirləri ilə mübarizə ekoloji proqramlara və texnologiyalara əhəmiyyətli investisiya tələb edir. Bura alternativ enerji mənbələrinin inkişafı və tətbiqi, habelə nəqliyyat infrastrukturunun müasirləşdirilməsi daxildir.

Avropa İttifaqı emissiyaların azaldılması və havanın keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması proqramlarına hər il təxminən 20 milyard avro xərcləyir.

Bir çox ölkələr və şirkətlər benzin və dizel yanacağından asılılığını azaltmaq üçün fəal şəkildə elektrik avtomobillərinə keçirlər. Məsələn, Norveç 2025-ci ilə qədər daxili yanma mühərrikli avtomobillərin satışını tamamilə dayandırmağı planlaşdırır.

Braziliya benzin və dizeldən daha təmiz yanacaq olan şəkər qamışından istehsal edilən etanoldan geniş istifadə edir.

Aİ-92 markalı benzin və dizel yanacağının istifadəsi ətraf mühitə və iqtisadiyyata ciddi mənfi təsir göstərir. İstixana qazlarının, azot oksidlərinin və hissəciklərin emissiyaları havanın keyfiyyətinin pisləşməsinə, xəstəliklərin artmasına və əhəmiyyətli iqtisadi itkilərə səbəb olur. Bu nəticələri minimuma endirmək üçün alternativ enerji mənbələrini fəal şəkildə inkişaf etdirmək, ekoloji proqramlara sərmayə qoymaq və ekoloji cəhətdən təmiz texnologiyalardan istifadəni təşviq etmək lazımdır.

...Son illər Azərbaycan neft emalı sənayesini müasirləşdirmək üçün fəal addımlar atır. Bu tədbirlər daha təmiz texnologiyalara qlobal keçid kontekstində xüsusilə vacibdir. Bununla belə, modernləşdirmə səylərinə baxmayaraq, Aİ-92 benzini və dizel yanacağı hələ də bazarda üstünlük təşkil edir ki, bu da ölkənin ekoloji transformasiyasını əhəmiyyətli dərəcədə ləngidir. Bu yanacaq növlərinin populyarlığının səbəblərindən biri də Aİ-92 markalı benzinin keyfiyyətinin aşağı olması ilə əlaqədar onların münasib qiymətidir.

AI-92 markalı benzinin və dizel yanacağının yanması azot oksidləri (NOₓ), karbohidrogenlər (HC) və incə hissəciklər (PM) kimi əhəmiyyətli miqdarda zərərli maddələrin emissiyası ilə müşayiət olunur. Bu maddələr havanı çirkləndirir və əhalinin sağlamlığına mənfi təsir göstərir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) məlumatına görə, havanın çirklənməsi hər il 4 milyondan çox insanın vaxtından əvvəl ölümünə səbəb olur. Dizel yanacağı xüsusilə təhlükəlidir, çünki o, ağciyərlərə və hətta qan dövranına dərindən nüfuz edərək ürək-damar və tənəffüs orqanlarında problemlər yarada bilən incə hissəciklərin əsas mənbəyidir.

Aİ-95 benzini Aİ-92 ilə müqayisədə bir sıra üstünlüklərə malikdir. O, daha az çirkləri ehtiva edir və yanacağın daha tam və səmərəli yanmasına kömək edən daha yüksək oktan sayına malikdir. Bu, atmosferə zərərli maddələrin atılmasının azalmasına gətirib çıxarır. Tədqiqatlar göstərir ki, AI-95-in istifadəsi karbon dioksid (CO₂) emissiyalarını 10-15%, NOₓ və HC emissiyalarını isə 5-10% azalda bilər.

2024-cü ilin iyun ayının sonunadək Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı Zavodu Avro-5 ekoloji standartına uyğun avtomobil benzini istehsalına başlayacaq. 2023-cü ilin may ayında zavod artıq Avro-5 standartına uyğun dizel yanacağı istehsalına başlayıb. Daha yüksək ekoloji standartlara keçid zərərli maddələrin emissiyalarını əhəmiyyətli dərəcədə azaldacaq.

Almaniya yanacağın keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün proqramlar tətbiq edən ilk Avropa ölkələrindən biri idi. Almaniyada benzin çoxdan yüksək oktanlı yanacaqların istifadəsini tələb edən Avro 5 və Avro 6 standartlarına uyğundur. 2011-ci ildə Almaniya karbon qazı emissiyalarını azaldan 10% bioetanol ehtiva edən E10 benzinini fəal şəkildə təşviq etməyə başladı.

2007-ci ildə ABŞ Konqresi bioyanacaqdan istifadəni stimullaşdıran Bərpa olunan Yanacaq Standartı Aktını qəbul etdi. Bu tədbir benzinin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına və aşağı oktanlı yanacağın ləğvinə yönəlib.

Yaponiya yüksək oktanlı benzinin istifadəsini fəal şəkildə təşviq edir. Ölkə uzun müddətdir ki, oktan dərəcəsi 95-dən aşağı olan benzindən istifadə etməyi dayandırıb. Karbon emissiyalarını azaltmaq strategiyasının bir hissəsi kimi Yaponiya da hibrid və elektrik avtomobil texnologiyalarını inkişaf etdirir.

Dünyada avtomobil yanacağının ən böyük istehlakçılarından biri olan Çin zərərli tullantıların azaldılması və yanacağın keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması istiqamətində fəal iş aparır. 2017-ci ildə Çin Avropa Avro 5 və Avro 6-ya ekvivalent olan yeni yanacaq keyfiyyət standartlarını tətbiq etdi.

Ekoloji tədbirlər yanacaq bazarlarına da təsir edir. Fitch Solutions yaxın illərdə benzin qiymətlərinin cüzi yüksəliş təzyiqi ilə üzləşəcəyini proqnozlaşdırır. Bu, yüksək keyfiyyət standartları və ekoloji qaydalar nəticəsində artan xərclərin nəticəsidir. Bununla belə, bu təsir yanacaq səmərəliliyindəki irəliləyiş və tədricən elektrikli avtomobillərə keçidlə azaldılacaq.

"BMI Research" benzinin qiymətlərinin bölgədən asılı olaraq əhəmiyyətli dərəcədə dəyişəcəyini vurğulayır. İnkişaf etmiş bazarlarda ciddi ekoloji qaydalar və daha yüksək istehsal xərcləri səbəbindən daha yüksək qiymətlər müşahidə oluna bilər, inkişaf etməkdə olan bazarlarda isə yanacaq mövcudluğu ilə iqtisadi artımı tarazlaşdırmaq zərurəti səbəbindən daha yavaş qiymət artımları müşahidə oluna bilər.

Elektrikli nəqliyyat vasitələrinə keçid ətraf mühitə keçidin mühüm elementidir. Beynəlxalq Enerji Agentliyi (IEA) 2024-cü ildə elektrik avtomobillərinin qlobal satışının 2023-cü ilə nisbətən 35% artaraq 17 milyon ədədə çatacağını proqnozlaşdırır. 2020-ci ilə qədər, BEA-nın məlumatına görə, Çin yollarında hər üçüncü avtomobil, ABŞ və Aİ-də isə hər beşinci avtomobil elektriklə işləyəcək. Rəqabət və innovasiya elektrik avtomobillərinin qiymətini aşağı salacaq və bu da onların satışlarını artıracaq. Elektrikli avtomobil şarj cihazı istehsalı 2022-ci ilə nisbətən 2023-cü ildə 40% artıb və IEA 2035-ci ilə qədər dünya üzrə şarj stansiyalarının sayının altı dəfə artacağını proqnozlaşdırır.

Aİ-92 markalı benzin və dizel yanacağının istifadəsi ətraf mühitə və iqtisadiyyata ciddi mənfi təsir göstərir. Bu nəticələri minimuma endirmək üçün alternativ enerji mənbələrini fəal şəkildə inkişaf etdirmək, ekoloji proqramlara sərmayə qoymaq və ekoloji cəhətdən təmiz texnologiyalardan istifadəni təşviq etmək lazımdır. Digər ölkələrdən nümunələr göstərir ki, yüksək oktanlı yanacaq və bioyanacaqlara keçid, eləcə də elektrik nəqliyyat vasitələrinin inkişafı ekoloji vəziyyəti əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdıra və avtomobillərin yanacağından istifadənin səmərəliliyini artıra bilər.

Son illər Azərbaycanda elektriklə işləyən avtomobillər və hibrid avtomobillər kimi ekoloji cəhətdən təmiz nəqliyyat vasitələrinin istifadəsinin təşviqinə yönəlmiş siyasət fəal şəkildə inkişaf etdirilir. Ölkədə bu cür avtomobillər və onların enerji doldurucuları üçün vergi və gömrük güzəştləri tətbiq edilib ki, bu da artıq onların idxalının xeyli artmasına səbəb olur.

Azərbaycan Dövlət Gömrük Komitəsinin məlumatına görə, bu ilin ilk 4 ayında elektrik mühərrikli nəqliyyat vasitələrinin idxalı 1012 ədəd təşkil edib ki, bu da ötən ilin müvafiq dövründəki 568 ədədlə müqayisədə təxminən 2 dəfə çoxdur. Hibrid avtomobillərin idxalı da 14% artaraq 5111 ədədə çatıb. 2022-ci ildə müvafiq olaraq 486 və 11 337 ədəd olmaqla, 2023-cü ildə 3 102 hibrid avtomobil və 14 098 elektromobil idxal edilib.

Elektriklə işləyən avtomobillərin sayı artdıqca, enerji doldurma məntəqələri şəbəkəsi də genişlənir. Bu ilin martında Prezident İlham Əliyev elektrik nəqliyyatından istifadənin dəstəklənməsi haqqında sərəncam imzalayıb və "Azərişıq" ASC zəruri infrastrukturun yaradılması istiqamətində fəal iş aparır. Paytaxtda və bölgələrdə dayanıqlı elektrik enerjisi ilə təmin olunan doldurma məntəqələri quraşdırılır.

"Azərişıq" ASC tərəfindən quraşdırılan enerji doldurma stansiyaları yaşıl enerji ilə işləyir ki, bu da elektriklə işləyən avtomobillərin karbon izini azaltmağa kömək edir. Yüksək elektrik stansiyaları sürətli və yüksək keyfiyyətli enerji doldurma təmin edir. Cari ilin mart-may aylarında Bakıda və digər rayonlarda əsas yarımstansiyalarda və ticarət obyektlərində enerjidoldurma məntəqələri quraşdırılıb ki, bu da elektromobil sahiblərinin rahatlığını təmin edir.

COP29-a hazırlıq çərçivəsində Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda enerji doldurma stansiyalarının quraşdırılması layihələri fəal şəkildə inkişaf edir ki, bu da bu regionlarda yaşıl enerjinin inkişafı üzrə daha geniş strategiyanın bir hissəsidir. Bu proses yeni əraziləri əhatə etməklə və infrastrukturun yaxşılaşdırılması ilə davam edəcək.

Azərbaycanda ekoloji keçidi dəstəkləmək üçün Aİ-92 markalı benzinin keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq, Aİ-95 kimi daha təmiz yanacaqlardan istifadəni təşviq etmək lazımdır. Hazırda Azərbaycan benzinin ən aşağı qiyməti olan ölkələr sırasındadır - 1 litr üçün 0,588 dollar, bu da istehlakçılar üçün qiyməti əhəmiyyətli dərəcədə artırmadan yanacağın keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün iqtisadi imkan yaradır.

Almaniya, Norveç və İsveç kimi ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, yanacağın ciddi keyfiyyət standartlarının tətbiqi onun maya dəyərinin artmasına səbəb ola bilər, həm də ekoloji vəziyyətin əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşmasına kömək edir. Bu ölkələr Avro 5 və Avro 6 standartlarını uğurla tətbiq ediblər ki, bu da benzinin qiymətinin bahalaşmasına baxmayaraq, zərərli emissiyaları əhəmiyyətli dərəcədə azaldıb və alternativ enerji mənbələrinə keçidi stimullaşdırıb.

Azərbaycanda yanacağın keyfiyyət standartlarının daha sərt tətbiqi uzunmüddətli iqtisadi və ekoloji fayda gətirə bilər. Xərclərdə ilkin artım ola bilsə də, bu cür tədbirlər havanın keyfiyyətini, əhalinin sağlamlığını yaxşılaşdırmağa və dayanıqlı enerji mənbələrinə keçidi sürətləndirməyə kömək edəcək. Bu strateji dəyişiklik qlobal tendensiyalara və karbon emissiyalarının azaldılması üzrə öhdəliklərə uyğundur ki, bu da Azərbaycanı regionda ekoloji təşəbbüslərdə liderlərdən birinə çevirəcək.

Azərbaycanda bir neçə ildir ki, karbon emissiyalarının azaldılmasında, enerji səmərəliliyinin yüksəldilməsində və nəqliyyat sənayesində innovasiyaların təşviqində elektrik mühərrikli nəqliyyat vasitələrinin rolunu nəzərə alaraq mərhələlərlə ekoloji təmiz nəqliyyat vasitələrindən istifadənin stimullaşdırılması istiqamətində tədbirlər görülür, elektrik və hibrid mühərrikli avtomobillərə, eyni zamanda, onlar üçün enerji doldurucularına vergi və gömrük sahəsində güzəştlər tətbiq olunur. Bu stimullaşdırıcı tədbirlər, yeni stansiyaların qurulması və infrastrukturun yaradılması istiqamətində görülən işlər nəticəsində ölkəyə idxal olunan elektromobillərin sayı ildən-ilə artmaqdadır. Bu isə onu deməyə əsas verir ki, yaxın gələcəkdə daxili yanma mühərriklərindən imtina faizinin artacağı şübhə doğurmur. Daxili yanma mühərriklərindən imtina ekoloji baxımdan sərfəli olduğu kimi, COP-29-a ev sahibliyi edəcək ölkə olaraq Azərbaycanın bu sahədə də dünyaya nümunə olması, ölkənin imici və əhainin sayı baxımından vacibdir.

Daxili yanma mühərriklərinin fəsadları çoxdur, ən əsası, o, onkoloji xəstəliklərə səbəb olur. Elektrik avtomobillərinə keçid həm də bu problemin böyük ölçüdə qarşısının alınmasına kömək etmiş olacaq.

Elektrik və hibrid avtomobillərdən istifadənin stimullaşdırması istiqamətində atılan addımlarla yanaşı, insanların daxili yanma mühərriklərindən imtinası ilə bağlı maarifləndirmə aparılmasına da ehtiyac var. Vətəndaşlar daxili yanma mühərriklərindən istifadənin, avtomobillərdən ayrılan karbon emissiyalarının həm öz sağlamlığına, həm də ətraf mühitə nə qədər ziyanlı olduğunu bilməlidirlər. Bundan başqa, əhali elektrik avtomobillərinə keçid üçün lazımı infrastrukturun yaradılması, yeni stansiyaların, o cümlədən elektromobillərin enerji doldurucularının 3-4 il sonra sıradan çıxması halları nəzərə alınaraq, utilizasiya müəssisələrinin qurulması, bir sözlə, elektrik və hibrid avtomobillərdən istifadə üçün lazım olan imkanların yaradılması barədə məlumatlı olmalıdır.

Amma gerçəklik var: əhalinin ənənəvi avtomobillərdən imtina etməməsinin əsas səbəblərindən biri hazırda Azərbaycanda Aİ-92 markalı benzin və dizelin qiymətlərinin ucuz olmasıdır.

Məhz bu səbəb qeyd olunan zərərli yanacaq növlərindən uzun müddət istifadəni labüd edir.

Problemin həlli, elektromobillərə keçib və Aİ-95-dən istifadənin genişləndirilməsi, dizel yanacağı istehlakının azaldılması üçün inkişaf etmiş dövlətlərin təcrübəsindən yararlanmalıyıq.

Çünki gec qalmışıq...