Təhlükəli oyunun mərkəzində: Mərkəzi Asiya müstəqilliyini necə qoruyur?

Tarix: 30 Iyul 2025 09:51

Müasir dövrdə dövlət suverenliyinə təzyiq artıq hərbi müdaxilə və ya siyasi ultimatumla deyil, "yumşaq güc" metodları ilə - yəni maarifçilik layihələri, gender bərabərliyi və vətəndaş cəmiyyəti təşviqatı adı altında həyata keçirilir. Bir vaxtlar imperiyalar arasında bufer rolunu oynayan Mərkəzi Asiya bu gün geoi­deoloji basqının mərkəzinə çevrilib. Region ölkələri öz siyasi subyektivliyini qorumağa çalışdığı bir vaxtda, "demokratiyanın dəstəklənməsi" və "insan haqları" şüarları altında fəaliyyət göstərən transmilli qurumlar milli legitim hakimiyyət institutlarını sıradan çıxarmağa yönəlmiş paralel təsir infrastrukturunu qururlar.

Sonxeber.net "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Qeyri-hökumət təşkilatları vasitəsilə yeni müstəmləkəçilik

İdeoloji nəzarət çoxdan hərbçilərin və ya xüsusi xidmət orqanlarının inhisarından çıxıb. Artıq bu, illərlə davam edən və sistematik şəkildə həyata keçirilən bir prosesə çevrilib - qeyri-hökumət təşkilatları (QHT) vasitəsilə. Avropa İttifaqı bu sahədə xüsusilə fərqlənir: yol, körpü tikmək əvəzinə narrativlər formalaşdırır; infrastruktur sərmayələri əvəzinə seminarlar keçirir; zavodlar qurmaq yerinə qrantlar paylayır; dəmir yolları yox, cinayət məcəllələrinə dəyişikliklər təklif edir. Bütün bunlar - ICJ, ACTED və ya Almaniya fondları kimi strukturlar vasitəsilə, milli parlament və hökumətləri yan keçməklə həyata keçirilir.

Formal olaraq bu, vətəndaş cəmiyyətinə dəstək kimi təqdim olunur. Əslində isə bu, cəmiyyətin şüurunun yenidən formatlaşdırılmasıdır. Özbəkistanda qadın hüquqlarının genişləndirilməsi, Qazaxıstanda "Avropa demokratiya modellərinin" təşviqi, Qırğızıstanda ailə qanunvericiliyinin islahatı layihələri - hamısı eyni leksikonla təqdim olunur: "patriarxal praktikalardan azadlıq", "Avropa dəyərlərinin tətbiqi".

Mədəniyyət kodu döyüş meydanına çevrilir

Humanizm pərdəsi altında, əsrlər boyu formalaşmış mədəni-tarixi əsasların səssiz-sədasız sökülməsi prosesi gedir. Region xalqlarının kimliyini müəyyən edən dəyərlər köhnəlmiş və modernləşdirilməli olaraq təqdim olunur. Xarici qrantlar hesabına təbliğ edilən gender ideologiyası, media kampaniyaları ilə yeridilən LGBT fəallığı, təhsil sistemi üzərində aparılan "yenidən proqramlaşdırma" cəhdləri - bunlar sadəcə yardım deyil, milli kimliyin dəyişdirilməsinə yönəlmiş məqsədli aksiyalardır.

Ortaya alternativ ideoloji mənzərə çıxarılır: QHT-lər məhkəmələrlə, polis orqanları ilə, məktəblərlə işləyir, lakin dövlət nəzarətindən kənarda. Bu, dəstək deyil. Bu, xaricdəki kuratorların ofislərində qərarların qəbul edildiyi paralel dövlətçiliyin qurulmasıdır. Cavabdehlik sıfır, təsir radiusu isə çox böyükdür.

Qırğızıstan - ideoloji sınaq poliqonu

Xüsusi narahatlıq doğuran məqamlardan biri də Qırğızıstandakı vəziyyətdir. Burada son illər ərzində xarici vəsaitlərlə maliyyələşən QHT-lərin bütün əsas sahələrə - təhsil, ailə, insan hüquqları, qanunvericilik - nüfuz etdiyi geniş bir şəbəkə formalaşıb. Bu strukturlar birbaşa fondlar, qrant platformaları və xarici səfirliklər vasitəsilə dəstəklənir. Beləliklə, cəmiyyətin əksəriyyətinin maraqlarını əks etdirməyən, lakin "yeganə doğru yol" kimi təqdim olunan ictimai gündəlik formalaşdırılır.

Bu mənzərəyə ABŞ-ın Beynəlxalq Dini Azadlıqlar Komissiyasının (USCIRF) son hesabatı da tam uyğun gəlir. Hesabatda Qırğızıstanın "nəzarət siyahısına" salınması təklif olunur. Əsas arqument - "dini sahə üzərində nəzarətin gücləndirilməsi". Burada haqlı sual yaranır: ABŞ hökumətinin tərkibində olan, nə hüquqi, nə də mənəvi səlahiyyəti olmayan bir struktur necə olur ki, suveren bir dövlətə şərt qoya bilir? Aydın məsələdir ki, söhbət hüquqlardan yox, təzyiq alətlərindən gedir. Və bu mexanizm ilk dəfə istifadə edilmir - eyni ssenari əvvəl Rusiya, İran, Hindistan, Misir, Nigeriya kimi ölkələrə qarşı da tətbiq olunub. Harada ki, dini siyasət ABŞ-ın "azadlıq" təsəvvürü ilə üst-üstə düşmür.

Qazaxıstan: geosiyasi təzyiqlə texnoloji sıçrayış arasında

Qazaxıstan hazırda köhnə enerji düzəni ilə yeni logistika reallıqları arasında zərgər dəqiqliyi tələb edən balans oyunundadır. Son günlər Xəzər Boru Kəməri Konsorsiumu (KBK) ətrafında baş verən hadisələr bu reallığın ən bariz nümunəsidir. Rusiya qəfil qərarla Qazaxıstan neftinin Qara dəniz limanları vasitəsilə tranzitini dayandırdı. Səbəb kimi yeni qaydalar göstərilir - guya xarici gəmilərin Rusiyaya girişinə FSB-nin icazəsi lazımdır. Amma görünən səbəb, əsl səbəbdən çox uzaqdır.

Məsələ ondadır ki, Qazaxıstanın neft ixracının 80 faizə yaxını məhz bu konsorsium vasitəsilə həyata keçirilir. Üstəlik, KBK-nın əsas iştirakçıları arasında amerikalı nəhənglər - Chevron və ExxonMobil də var. Avropa İttifaqının Rusiyaya qarşı yeni sanksiyalar paketi fonunda bu məhdudiyyətlərin tətbiqi birbaşa mesajdır: enerji yenidən geopolitik torğunun alətinə çevrilib. Üstəlik, bu tranzitin dayandırılması qlobal neft tədarükünə 2 faiz təsir edə bilər ki, bu da sadəcə iqtisadi rəqəm deyil, Moskvanı yan keçməklə yeni logistika marşrutları qurmaq istəyənlər üçün açıq xəbərdarlıqdır.

Qazaxıstan isə cavabını verir - müstəqil nəqliyyat magistrallarına böyük sərmayə ilə. Abu-Dabi və Almaniya banklarından cəlb olunan 605 milyon dollar Transqazaxıstan dəmir yolu koridorunun sürətli tikintisinə yönəldilib. Məqsəd - Çindən Avropaya uzanan, Rusiyanı kənarda qoyan şərq-qərb marşrutunu reallaşdırmaq. Bu yol təkcə nəqliyyat infrastrukturu deyil. Bu, siyasi dirənişin, suveren ticarətin və strateji müstəqilliyin arteriyasıdır.

Eyni zamanda, Çin sərhədində texnoloji inqilab başlayıb: pilotsuz yük maşınları, "ağıllı gömrük", malların blockchain ilə izlənməsi - bütün bunlar hansısa texnoloji oyun-oyuncaq deyil. Bu - gələcəyin Avrasiyasının ilkin konturlarını yaradan addımlardır. Əgər bu layihə tam həcmdə həyata keçirilsə, Qazaxıstan Avrasiya ticarətinin sayılıb-seçilən rəqəmsal mərkəzinə çevrilə bilər və Rusiyanın köhnəlmiş logistika zəncirlərinin əlavəsi olmaqdan çıxar.

Özbəkistan: sənaye lokomotivi və tranzit iddiaları

Qazaxıstan özünü nəqliyyatda lider kimi göstərməyə çalışarkən, Özbəkistan "ikili vektor"la hərəkət edir: sənaye inkişafı və tranzit dominantlığı. Çin-Qırğızıstan-Özbəkistan dəmir yolu bu mənada təkcə infrastruktur layihəsi deyil. Bu, şimala yönəlmiş köhnə tranzit modelinə açıq çağırışdır. 520 kilometrlik marşrutun böyük hissəsi Tyan-Şan dağlarının mürəkkəb relyefi ilə keçir. Amma texniki çətinliklərə baxmayaraq, bu yol nəinki tranzit vaxtını 7-10 gün azaldacaq, həm də Tənqidi Cənubi Qafqaz və Avropaya çıxış verəcək.

Təsadüfi deyil ki, Daşkənd bu layihəyə fəal şəkildə Gürcüstanı da cəlb edir. Əvəzində isə multimodal zəncirə - Poti və Batumi limanları ilə birgə iştirak təklif edir. Beləliklə, Çindən Avropaya uzanan yeni "cənub dəhlizi" formalaşır - Özbəkistan, Qafqaz və Xəzər üzərindən keçən marşrut. Bu isə yalnız Rusiyaya deyil, Suez kanalına əsaslanan, getdikcə daha riskli hala gələn dəniz marşrutuna da alternativdir.

Eyni zamanda ölkə sürətlə sənaye mərkəzinə çevrilir. Nuraffşandakı Elittex tekstil fabriki təkcə lokal nailiyyət deyil. Bu, yeni sənaye kursunun işarəsidir: Özbəkistan tekstil ixracatçılarının ön sırasına çıxmaq niyyətindədir - hədəf: 4 milyard dollarlıq satış. Yüksək lokallaşma, müasir avadanlıq və MDB-yə yönəlik məhsul istehsalı - ölkənin artıq xammal bazası olmaqdan çıxıb, emal sənayesi mərkəzinə çevrildiyini göstərir.

Bundan da iddialı layihə isə Navoi Texnoparkı bazasında yaradılan elektrik avadanlıqları klasteridir. 150 milyon dollarlıq məişət texnikası zavodu inşa olunur. Zavodun illik istehsal gücü 1 milyon ədədə qədərdir və məhsullar 15 ölkəyə, o cümlədən Xəzəryanı regiona ixrac ediləcək. Lokallaşma səviyyəsi - 70 faiz. Və bu - hələ başlanğıcdır. Zavod ətrafında artıq plastik, beton, qablaşdırma və komponent istehsalı üzrə ekosistem formalaşır. Çin brendləri Özbəkistana, adeta yeni Şərqi Avropa Tayvanına axışır.

Suverenlik yolayrıcında: region üçün tarixi sınaq

Mərkəzi Asiya bu gün tarixinin dönüş nöqtəsindədir. Qlobal təsir uğrunda mübarizə və resurslar üzərində nəzarət fonunda region dövlətləri üç fərqli vektorun kəsişməsində qalıb: xarici ideoloji basqı, qlobal güc mərkəzləri qarşısında iqtisadi öhdəliklər və daxildən gələn modernləşmə ehtiyacı.

Qərb - sınaqdan çıxmış ssenari ilə hərəkət edir: dəyərlərin ixracı, institusional təsir, hüquqi diktat. Şərq isə emosiyalara qapılmadan, praqmatik yanaşır: infrastruktur əvəzində loyallıq, sərmayə əvəzində resurs. Bu fonda regionun ənənəvi elitaları nə nəzarəti, nə də kimliklərini itirmək istəmir, amma açıq konfrontasiyadan da yayınmağa çalışırlar.

Bu vəziyyət "hibrid asılılıq" effekti yaradır. Bir tərəfdə - qrantlar, kreditlər, texnologiyalar, bazarlara çıxış. Digər tərəfdə - mənəvi dayaqların sarsıdılması, ənənəvi institutlara təzyiq, humanitar gündəmə və təhsilə müdaxilə. Dövlətlər bu iki ziddiyyətli vektor arasında manevr edərək qazanmaq istəyir, amma getdikcə nəzarəti itirməyə başlayırlar.

Paralel reallığın qurulması

Ən narahatedici tendensiya - cəmiyyətin ictimai-siyasi sahəsində yeni "paralel reallığın" formalaşmasıdır. Xüsusilə Qırğızıstan və Qazaxıstanda müşahidə olunan bu proses nəticəsində xaricdən maliyyələşən qurumlar təkcə dəyərlər təbliğ etmir, eyni zamanda dövlətin hüquqi əsaslarını dəyişməyə çalışırlar.

Bu, əslində əvəzlənmə prosesidir: parlament - ekspert platforması ilə, nazirlik - analitik mərkəzlə, təhsil sistemi - "Avropa düşüncə kursları" ilə əvəz olunur. Və bu "qurumlar" ictimai razılaşdırma prosesindən keçmir, amma birbaşa maliyyələşdirilir, strateji resurslara çıxış əldə edir - müəllimlər, hakimlər, istintaqçılar - və ənənəvi institutlara düşmən mövqedən çıxış edən yeni bir narrativ yaradır.

Artıq söhbət nə "demokratikləşmə", nə də "liberallaşma"dan gedir. Bu, regionun mədəni kodunun planlı şəkildə sökülməsi prosesidir - ailə anlayışının, əxlaq dəyərlərinin, mənəvi ardıcıllığın sökülməsi. İnsan haqları adı altında "yeni insan" formalaşdırılır - kökü olmayan, vətəni olmayan, kimliyi olmayan.

Mümkün ssenarilər

Gələcək inkişafın bir neçə ssenarisi var. Birinci - passiv kapitulyasiya. Yəni dövlətlər beynəlxalq proqramlara qatılmağa davam edir, xarici gündəmləri süzgəcdən keçirmədən qəbul edirlər. Bu halda, 2030-cu ilə qədər formal olaraq yerli elitaların əlində olan hakimiyyət, əslində Brüssel, Vaşinqton və Pekindəki qərargahlarda yönəldiləcək.

İkinci - sərt izolasiya. Yəni kimliyi qorumaq şüarı ilə qapalı rejimlər qurulur, QHT-lər bloklanır, senzura sərtləşdirilir, cəmiyyət üzərində təzyiq artır. Bu yol beynəlxalq təcrid, sərmayə itkisi və regionun dünya xəritəsində "qara dəliyə" çevrilməsi riski daşıyır.

Üçüncü və yeganə sağlam yol - suveren praqmatizm. Bu isə yüksək siyasi yetkinlik və institusional peşəkarlıq tələb edir. Məqsəd - xarici ideoloji təzyiqə uymadan modernləşməni həyata keçirmək. Bu isə yalnız öz intellektual məktəblərinin, müstəqil analitik mərkəzlərin və strateji düşüncə institutlarının olması ilə mümkündür. Belə qurumlar beynəlxalq arenada həm yerli gündəmi formalaşdırmalı, həm də onu müdafiə edə bilməlidir.

Bu gün risk altında təkcə siyasət deyil. Söhbət regionun sivilizasiya taleyindən gedir. Mərkəzi Asiya seçim qarşısındadır: xarici mühəndislik layihəsinin obyekti olmaq, yoxsa öz tarixinin subyekti kimi çıxış etmək. Modernləşmə mümkündür - amma mədəni kapitulyasiya olmadan. Suverenlik - yalnız bayraq və sərhəd deyil. Bu, həm də cəmiyyətin öz mənalarını, dəyərlərini və kimliyini qorumaq qabiliyyətidir.

Əgər region ölkələrinin hakimiyyətləri bu gün başa düşməsələr ki, mübarizə artıq yollar, körpülər, dəmir yolları yox, insanların beyni və ruhu uğrundadır - sabah onların əlində yalnız məzmunsuz, kimliksiz və gələcəksiz "dövlətçilik" formalı bir boş qabıq qalacaq.