Bu müharibə niyə belə dağıdıcı oldu?

Tarix: 31 Mart 2022 13:46

"İki şərti ordu arasında amansız və şiddətli toqquşma olsa da, 2020-ci il Dağlıq Qarabağ Müharibəsində mülki itkilər Ukraynada davam edən müharibədə şahidi olduğumuzdan çox az idi".

Azərbaycanın Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzinin Regional Təhlükəsizlik Departamentinin rəhbəri Fuad Çıraqovun ABŞ-ın nüfuzlu "National İnterest" dərgisində dərc olunmuş "Niyə bəzi müharibələr digərlərindən daha dağıdıcıdır?" (Why Are Some Wars More Destructive than Others?) məqaləsində Ukraynadakı müharibə ilə 44 günlük İkinci Qarabağ Müharibəsindəki proseslər və gedişat müqayisə olunur.

Sonxeber.net bildirir ki, son bir ayda biz Avropanın ortasından dəhşətli şəkildə onlarla müharibə vəhşiliyini əks etdirən videolara baxdıq. Qadınlar, uşaqlar, hətta gənc körpələr öldürülüb, kütləvi məzarlar qazılıb və başqa humanitar faciələr törədilib.

"İki il əvvəl daha bir müharibə oldu: Azərbaycanla Ermənistan arasında qırx dörd gün davam edən müharibə . İki ordu arasında amansız və şiddətli toqquşma olsa da, o zaman mülki itkilər Ukraynada davam edən müharibədə şahidi olduğumuzdan qat-qat az idi. Bu, xarici siyasət dairələri arasında mübahisəyə səbəb olub: hazırda Ukraynada gördüklərimizi nəzərə alsaq, Azərbaycan və Ermənistan arasında müharibə nə üçün bu qədər "təmiz" idi (yəni, nə üçün münaqişədə mülki itkilərin bu qədər aşağı nisbəti var idi) )? Siyasətçilər və hərbi planlaşdırıcılar bundan hansı dərsləri çıxara bilərlər?", - müəllif yazıb.

F.Çıraqovun fikrincə, ıilahlı münaqişələrdə mülki şəxslər arasında ölüm nisbəti (həmçinin mülki ölüm nisbəti, mülki-döyüşçü nisbəti və s. kimi də tanınır) mülki itkilərin döyüşçü itkilərinə və ya ümumi itkilərə nisbətidir. Bu, hər hansı bir münaqişənin nə qədər tələfatlı, dağıdıcı olduğunu ölçmək üsuludur. Arayış üçün, 1990-cı illərin sonlarında məşhur bir mifi nəzərdən keçirək: 1900-cü ildə tarixi müharibələr hər səkkiz əsgərə bir mülki şəxsin ölümünə səbəb olurdu, halbuki o zaman müasir müharibələr hər bir əsgər üçün səkkiz mülki vətəndaşı öldürürdü. Bu rəqəmlərə mütəmadi olaraq akademik nəşrlərdə və BMT sənədlərində istinad edilirdi.

Bununla belə, son araşdırmaya görə, müharibələrdə mülki ölüm nisbəti (mülki-döyüşçü nisbəti) yüzdə 13 ilə 87 arasında dəyişir. Eyni araşdırmada vurğulanır ki, əvvəlki araşdırmalar müharibədə ümumi itkilərin yüzdə 65-70-i mülki itki nisbətini aşkarlayıb.

Araşdırmalar habelə, son silahlı münaqişələr nəticəsində mülki əhalinin ölüm nisbətlərini aşkar edib: Əfqanıstanda 28 faiz, Suriyada 28 faiz, Pakistanda 36 faiz və İraqda 67 faiz.

Bu rəqəmləri nəzərə alaraq, Azərbaycan və Ermənistandakı son münaqişəyə nəzər salaq.

2020-ci ildə 44 günlük İkinci Qarabağ Müharibəsi 60 erməni və 100 azərbaycanlı mülki şəxsin ölümü ilə nəticələndi. Bundan başqa, Azərbaycan tərəfdən 416, Ermənistan tərəfdən isə 165 mülki şəxs yaralanıb.

Ermənistan hərbçiləri arasınqda tələfat isə təqribən 10 min nəfərə bərabər olub.

Bu o deməkdir ki, 2020-ci ildə Azərbaycan və Ermənistan arasında müharibədə mülki əhalinin tələfat səviyyəsi misilsizdir: 2 faizdən aşağıdır. Əgər Ermənistan Gəncə (münaqişə zonasından 100 kilometr aralıda), Bərdə, Qaşaltı (Naftalan yaxınlığında) və Qarayusufli də daxil olmaqla Azərbaycanın yaşayış məntəqələrinə xüsusi vəhşiliklə raket və artilleriya zərbələri endirməsəydi, bu göstərici daha da aşağı ola bilərdi.

Həmin zərbələr və bombardmanlarda ölkəmizin 72 vətəndaşı həlak oldu.

Sözügedən tələfat "Amnesty International" və "Human Rights Watch" təşkilatlarının hesabatlarında da əks olunub.

"44 günlük müharibədə mülki əhali arasında bu nisbətən aşağı itki nisbətini nə izah edir? Sübutlar göstərir ki, bütün hərbi əməliyyatlar Ermənistanın işğalçı qüvvələrinə qarşı Azərbaycanın işğal olunmuş (və beynəlxalq səviyyədə tanınmış) əraziləri daxilində aparılıb. Bundan əlavə, Azərbaycan ordusunun bütün hədəfləri münaqişə zonası ilə məhdudlaşıb, hərbi əməliyyatlar yalnız 28 il əvvəl azərbaycanlıların tarixən çoxluq təşkil etdiyi ərazilərdə cəmləşirdi.

Bu o deməkdir ki, Azərbaycan ordusu bütün hərbi üstünlüklərinə baxmayaraq, Qarabağda ermənilərin sıx məskunlaşdığı ərazilərə daxil olmayıb. Bundan başqa, ermənilərin sıx məskunlaşdığı heç bir mühüm infrastruktura və ya yaşayış binalarına ciddi ziyan dəyməyib. Ermənistandan Azərbaycanın yaşayış məntəqələrinə atılan çoxsaylı uzaqmənzilli raketlərə baxmayaraq - ümumi mülki əhalinin əksəriyyətinin ölümünə səbəb olub - Azərbaycan Ermənistanın beynəlxalq səviyyədə tanınmış ərazisində yalnız bir qanuni hədəfi vurub. Əlavə etmək lazımdır ki, sözügedən hədəf hər hansı yaşayış və mülki ərazidən uzaq, yalnız hərbi hədəf idi. Ermənistan daxilində mülki və yaşayış məntəqələrinə bir dənə də olsun güllə girmədi və ya raket partlamadı",  - məqalədə deyilir.

Müqayisə üçün qeyd edək ki, 1990-cı illərdəki müharibə zamanı Qarabağdakı dinc azərbaycanelılara qarşı daha qəddar olub, minlərlə insan həlak olub, minlərlə insan hələ də itkin düşmüş hesab olunur - və bu, bir milyona yaxın insanın beynəlxalq miqyasda köçkün vəziyyətinə düşməsini əhatə etmir. Məsələn, 1992-ci il fevralın 25-də Xocalıda törədilən soyqırım 613 qadın, uşaq və qoca mülki şəxsin ölümü ilə nəticələndi . Bu yaxınlarda Kəlbəcərin Azərbaycana qaytarılması hakimiyyət orqanlarına kütləvi məzarlıqlar və Başlıbeldə baş vermiş analoji faciə ilə bağlı yeni faktlar üzə çıxarmağa imkan verdi . Şahidlərin ifadələri ilə birlikdə yeni aşkar edilən kütləvi məzarlıqlar 1990-cı illərdə ölümlərin və insan hüquqlarının pozulmasının miqyasının sənədləşdiriləndən qat-qat artıq olduğunu nümayiş etdirdi .

Təəssüf ki, 2020-ci il müharibəsi ilə bağlı yuxarıda qeyd olunan, yaxşı sənədləşdirilmiş faktlar beynəlxalq müzakirələrdə qəsdən diqqətdən kənarda qalır . Əvəzində biz "soyqırımı", "mülki əhalinin qətliamı" və "mülki insanlara qarşı ayrı-seçkilik olmadan atəşə tutulması" ilə bağlı əsassız ittihamları görürük. Əslində, heç bir bəhanə və qərəz olmadan 44 günlük müharibə istər-istəməz beynəlxalq humanitar hüququn və müasir müharibənin çox gözəl nümunəsi olmaqla yanaşı, müasir müharibənin minimum mülki itki ilə necə aparıla biləcəyini nümayiş etdirir.