Ölüm xidmətə çevriləndə: Qərbin yeni etikası

Tarix: 29 Oktyabr 2025 11:08

XXI əsrdə ölüm artıq tale hadisəsi deyil. O, seçimə çevrilib. Hüquqa. Qanunla rəsmiləşdirilən tibbi prosedura. Cəmi iki onillik ərzində dünya mənəvi tabu ilə "ölməyə kömək" adlı institusional fenomen arasında məsafəni qət etdi - bu proses təkcə tibbi deyil, həm də müasir insanın antropologiyasını dəyişir.

Sonxeber.net "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

2025-ci ilin avqustu simvolik bir mərhələ oldu: Uruqvay Latın Amerikasında tibbi evtanaziyanı qanuniləşdirən ilk ölkə kimi tarixə düşdü. Fransa və Böyük Britaniya eyni addımı ataraq "ölüm hüququnu" insan haqları sisteminin bir hissəsinə çevirdilər. Niderland və Belçika isə bu hərəkatın öncülləri kimi artıq 20 ildən çoxdur evtanaziyanı tətbiq edirlər. Avropa Bioetika Müşahidə Mərkəzinin (European Bioethics Observatory) məlumatına görə, təkcə 2024-cü ildə Avropada 10 mindən çox insan könüllü şəkildə həyatdan gedib.

Bir vaxtlar fəlsəfənin və teologiyanın predmeti olan bu məsələ bu gün iqtisadi, sosial və demoqrafik siyasətin mövzusuna çevrilib. Bəziləri üçün bu, humanizmin zirvəsi - iztirabdan qurtuluşdur. Digərləri üçün isə - sivilizasiya ciniyizminin simvolu: insan idarə olunan bioloji layihəyə, ölüm isə səhiyyə xərclərini "azaltmaq üçün rasional qərara" çevrilir.

Evtanaziya - cəmiyyətin diaqnozu kimi

Evtanaziyanı ilk qanuniləşdirən ölkə - 2002-ci ildə Niderland idi. Bu gün orada dövlət miqyasında canlı sosial eksperiment gedir. Regional Evtanaziya Komitələrinin (RTE) məlumatına görə, 23 il ərzində bu prosedurdan 107 mindən çox insan istifadə edib - bu, 2024-cü ildə ölkədəki bütün ölümlərin təxminən 6 faizinə bərabərdir. Qanun pasiyentin yazılı müraciətini, müstəqil həkimlərin təsdiqini və sağalma perspektivinin olmamasını tələb edir.

Amma qanunun sərt formalizminin arxasında cəmiyyətin düşüncəsində dərin dəyişiklik baş verib. Son on ildə evtanaziya müraciətlərinin sayı 80 faiz artıb. Xüsusilə yaşlı, amma ölümcül xəstə olmayan insanlar arasında - sadəcə "həyatdan yorulmuş" olanlarda. Bu, artıq tibbi deyil, ekzistensial arqumentdir: insan sadəcə var olmaqdan yorulur.

Belçikada, 2002-ci ildən qüvvədə olan qanuna əsasən, 37 min evtanaziya hadisəsinin təxminən 1,5 faizi psixi pozğunluqlarla bağlı olub. Son iki ildə 177 fransalı "qonşuda ölüm hüququndan" istifadə edərək Belçika klinikalarına gedib. Hətta yeni termin yaranıb - "ümidsizlik turizmi".

İsveçrə isə daha da irəli gedib: burada evtanaziya qanunla tənzimlənməsə də, maddi maraqsız "intihara yardım" cinayət sayılmır. Ölkə "intihar turizminin Məkkəsinə" çevrilib. Federal Statistika İdarəsinin (Bundesamt für Statistik) məlumatına görə, hər il təxminən 500 əcnəbi İsveçrəyə gəlir, təxminən 10 min frank ödəyərək "son keçid xidmətindən" yararlanır.

Əgər mənəviyyatı bir anlıq kənara qoysaq, mənzərə açıq görünür: postindustrial cəmiyyətlərdə ölüm artıq tənzimlənən, ticarətə və marketinqə çevrilmiş bir hadisədir.

Ölümün iqtisadiyyatı və demoqrafiyası

Kanadada 2016-cı ildə "ölüm zamanı tibbi yardım" (MAID) haqqında qanun qəbul ediləndə, bu, mərhəmət jesti kimi təqdim olunurdu. Lakin yeddi il sonra rəqəmlər mərhəmətin yerini narahatlığa verdi: 58 mindən çox insan evtanaziyadan istifadə edib - bu, ölkədəki hər iyirminci ölüm deməkdir. Kanadanın Səhiyyə Nazirliyi bildirir ki, bu insanların əhəmiyyətli hissəsi cəmiyyətin ən kasıb təbəqələrindəndir.

Associated Press-in 2024-cü ilin oktyabrında dərc etdiyi araşdırmaya görə, Ontarioda evtanaziyanı seçənlərin üçdə biri ən kasıb rayonlarda yaşayırdı. Onları birləşdirən əsas səbəb xroniki xəstəlik deyil, müalicəyə, mənzilə və sosial yardıma çıxışın olmaması idi. İqtisadi acizlik yeni "diaqnoza", ölüm isə "sosial müalicə üsuluna" çevrilib.

OECD-nin 2024-cü il hesabatında qeyd olunur ki, əhalisi sürətlə qocalan ölkələrdə yaşlılara qulluq xərcləri ÜDM-dən daha sürətlə artır. Belə şəraitdə evtanaziya təkcə mənəvi deyil, həm də maliyyə kateqoriyasına çevrilir. Dövlətlər açıq şəkildə insanlara ölümü təklif etməsələr də, struktur səviyyəsində bir "təhrik" yaranır - uzunmüddətli müalicə əvəzinə "ölməyə kömək" daha ucuz başa gəlir.

Harvard Universitetinin ictimai səhiyyə məktəbinin iqtisadçıları hesablayıb ki, ABŞ-da həyatın son altı ayındakı tibbi xərclər Medicare sisteminin ümumi büdcəsinin 25 faizini təşkil edir. Sığorta mexanizmi üçün evtanaziya "sonsuz əzab döngəsindən" çıxış yolu kimi görünür.

Ölmək hüququ, yoxsa ölmək borcu?

Evtanaziyanın tərəfdarları - liberal siyasətçilərdən tutmuş bioetiklərə qədər - iddia edirlər ki, bu, insan iradəsinin azadlığı, şəxsi muxtariyyət və ləyaqətli ölüm hüququdur. Lakin filosoflar təhlükəli bir paradoksu vurğulayırlar: həyat layihəyə çevriləndə ölüm artıq şəxsi seçim olmur. O, mədəni ssenarinin, sosial gözləntinin bir hissəsinə çevrilir.

Kenterberi arxiyepiskopu 2024-cü ilin oktyabrında evtanaziyanı "özünü yük sayanlara qarşı zərbə" adlandırdı. "İcazə borca çevrilir" - dedi o. Xüsusilə tənha qocalar, əlillər və ailəsinə maddi cəhətdən bağlı qadınlar üçün. Azadlıq kimi təqdim olunan şey gizli sosial təzyiqə çevrilir.

Bu mənada Britaniya İslam Tibb Assosiasiyasının məlumatları həyəcan doğurur: müsəlman həkimlərin 95 faizi evtanaziyaya qarşı çıxır, çünki yaşlı miqrantların, dili zəif bilənlərin prosesi tam anlamadan razılıq verə biləcəyindən ehtiyat edirlər. Belə vəziyyətdə seçim azadlığı deyil, manipulyasiyanın nəticəsinə çevrilir.

Cazibənin tarixi: Sokratdan transhumanizmə qədər

İnsan sivilizasiyası könüllü ölümlə ideya səviyyəsində ilk dəfə üzləşmir. Platon "Fedon" dialoqunda Sokratın ölümünü daxili azadlığın aktı kimi təsvir edirdi: filosof, həqiqətin camaat tərəfindən mühakimə olunduğu dünyada yaşamağın mənasız olduğuna inanaraq siqutu içmişdi. Amma onun seçimi ilə müasir evtanaziya kabineti arasında dərin uçurum var. Sokratın ölümü metafizik etiraz idi, tibbi prosedur yox.

Orta əsr Avropasında isə hər cür könüllü ölüm forması qəti şəkildə rədd edilirdi. İntihar edənlər kilsə dəfnindən məhrum olur, əmlakları müsadirə edilirdi. Xristian ənənəsində həyat Tanrının verdiyi hədiyyə sayılırdı və onu geri qaytarmaq insanın səlahiyyətində deyildi.

XX əsr bu mənəvi coğrafiyanı dəyişdi. İki dünya müharibəsi və Holokostdan sonra Avropa insan həyatının müqəddəsliyinə inamını itirdi. Texnologiyalar, soyqırımlar, ölüm düşərgələri - bütün bunlar tibb və zorakılıq arasındakı sərhədi pozdu. Məhz Auşvitsin kölgəsində bioetika və insan haqları anlayışı formalaşmağa başladı, və əsas söz "muxtariyyət" oldu.

Amma muxtariyyətin həddi də var. İnsan bədəninin yeganə sahibi kimi özünü görürsə, niyə ölüm üzərində də hakim olmasın? Bu, müasir bioetiklərin arqumentidir. Amma bu məntiqdə təhlükəli təlqindir - azadlıq funksionallıqla əvəz olunur. İnsan məqsəd olmaqdan çıxır, idarə olunan bioloji sistemin bir elementi olur.

Transhumanizm - gələcəyin fəlsəfəsi - evtanaziyanı yalnız keçid mərhələsi kimi görür: tibb hələ ölümü məğlub etməyib, ona görə də insana "getmə vaxtını" seçmək hüququ verilir. Amma texnologiya həyatı sonsuz uzatmağa nail olanda bu seçim də yox olacaq - ölüm artıq faciə deyil, texniki nasazlıq sayılacaq.

Ölümün tibbiləşdirilməsi: həkimlər yeni dövrün kahinləri kimi

XX əsrin tibbi inqilabı ölümün statusunu kökündən dəyişdi. O, artıq həyatın təbii sonu deyil, idarə olunan bir haldır. Həkimlər yalnız müalicə edən deyil, həm də "nə vaxt yetərlidir" sualına qərar verən şəxslərə çevrildilər. Müasir tibb həyatı sadəcə uzatmır - onu konstruksiya edir. Süni tənəffüs aparatları, orqan transplantasiyaları, kök hüceyrə terapiyası - bütün bunlar "nəzarət illüziyası" yaradır. Amma nəzarət artdıqca, onu istənilən an söndürmək istəyi də güclənir.

Evtanaziya bu mənada tibb mədəniyyətinin məntiqi davamıdır. Ölüm artıq hadisə deyil, prosedurdur. "Ölməyə yardım" haqqında qanunların hamısı tibbi terminlərlə yazılır: diaqnoz, protokol, komissiya. Hətta "yardım" sözü də sanki mərhəmət jesti kimi səslənir. Amma bu ifadənin arxasında həkimin rolunun tam transformasiyası gizlənir.

Hippokrat andında belə yazılıb: "Heç kimə ölüm gətirən dərman verməyəcəyəm, hətta məndən xahiş etsə belə". İki yarım min il boyunca bu prinsip tibbi etikanın sütunu olub. Onun ləğvi sadəcə hüquqi dəyişiklik deyil - bu, paradiqma dəyişikliyidir. Həkim həyatla ölüm arasında vasitəçiyə, varlıq sərhədinin administratoruna çevrilir.

Bu isə həm peşə, həm mənəviyyat böhranı yaradır. Avropa Həkimlər Assosiasiyasının (EMA, 2024) sorğusuna görə, evtanaziyada iştirak etmiş həkimlərin 42 faizi sonradan vicdan əzabı və emosional pozğunluq hiss edib. Onlardan biri BBC-yə verdiyi müsahibədə demişdi: "Mən əzabı yüngülləşdirdiyimi anlayıram, amma hər dəfə elə bilirəm ki, tibbin öz ideyasına xəyanət edirəm".

Evtanaziya - tənha əsrin güzgüsü kimi

Əgər bu fenomenə hüquqi deyil, sosial prizmasından baxsaq, evtanaziya cəmiyyətin tənha insanını əks etdirən güzgüdür. BMT-nin məlumatına görə, Avropada 65 yaşdan yuxarı insanların 33 faizindən çoxu tək yaşayır. Niderlandda bu göstərici artıq 50 faizə yaxındır.

Tənhalıq yeni ağrı növünə çevrilib - fiziki deyil, mənəvi. Yanında nə övlad, nə dost, nə inam, nə də məqsəd qaldıqda, tibbi protokol sanki sonuncu "eşidilmə forması"na çevrilir. "Mən heç kimə yük olmaq istəmirəm" - evtanaziya istəyən pasiyentlərin məktublarında ən çox rast gəlinən cümlə budur.

Sosioloqlar müşahidə edirlər ki, evtanaziyanın qanuniləşdiyi ölkələrdə paradoksal tendensiya yaranıb: həyat səviyyəsi nə qədər yüksəkdirsə, ona dəyər bir o qədər azalır. Psixoloji yanma, performans kultu, yaşlılığın dəyərdən düşməsi - bütün bunlar "artıqlıq mədəniyyəti" yaradır. İnsan artıq kiməsə lazım olmadığını hiss etdiyi an, faktiki olaraq "ölü" sayılır - diaqnozdan asılı olmayaraq.

Mərhəmət hüququnun hüquqi tələsi

Ölmək hüququ humanist jest kimi təqdim olunur, amma praktikada o, hüquqi və etik tələlər labirintinə çevrilir. Fransada 2025-ci ildə qəbul edilən "ölümə yardım" haqqında qanun Milli Assambleyada kəskin müzakirələr doğurdu. Prezident Makron bunu "qardaşlıq həmrəyliyinin aktı" adlandırdı, katolik kilsəsi isə "mərhəməti sadələşdirmə ilə əvəzləmək" kimi qiymətləndirdi. Həkimlər assosiasiyalarında isə əsas sual budur: pasiyent son anda fikrini dəyişsə, məsuliyyəti kim daşıyacaq?

İspaniyada Barselonadan olan Noeliya işi bu müzakirəyə yeni ölçü gətirdi. Kataloniya Ali Məhkəməsi əlilliyi olan 24 yaşlı qızın evtanaziya hüququnu tanıdı - atasının etirazına baxmayaraq. Bu hadisə həkimlə pasiyent arasındakı deyil, ailə ilə dövlət arasındakı konflikti gündəmə gətirdi. Kim müəyyən edir, hansı qərar "şüurlu seçim"dir? Kim daşıyır bu seçimin mənəvi yükünü?

Evtanaziyanın qanuniləşdiyi ölkələrdə bu suallar artıq nəzəri deyil. 2023-cü ildə Niderlandda bir həkim demensiyası olan pasiyentə ölümcül dozada dərman verdiyinə görə şərti cəza aldı - qadının prosedur zamanı nə baş verdiyini anlamadığı üzə çıxmışdı. O, vaxtilə evtanaziyaya razılıq imzalamışdı, amma ölüm anında müqavimət göstərmişdi. Məhkəmə həkimi "yaxşı niyyətlə hərəkət edib" deyə bəraət qazandırdı. Bu ifadə - "yaxşı niyyət" - əslində məsuliyyət anlayışını dağıda biləcək qədər təhlükəlidir.

Rəqəmsal ölüm və alqoritmik etika

Texnologiyalar mənəvi dilemmaya yeni ölçü - alqoritmik ölçü - gətirib. 2024-cü ildə ABŞ-da bir hadisə rezonans yaratdı: tibbi məlumatları təhlil edən süni intellekt depressiyadan əziyyət çəkən bir pasiyent üçün evtanaziyanı "xroniki ağrı və aşağı həyat keyfiyyətində optimal həll" kimi təklif etmişdi.

Formal baxımdan bu, proqram xətası idi. Amma simvolik baxımdan - gələcəyin dəqiq təsviridir. Tibbin getdikcə avtomatlaşdırıldığı bir dövrdə həyat və ölüm barədə qərar artıq insan iradəsindən kənara çıxa bilər. Alqoritm mərhəmət bilmir - yalnız ehtimalları hesablayır.

Filosof Yurgen Habermas hələ 2000-ci illərin əvvəlində xəbərdarlıq etmişdi: "İnsan layihəyə çevrildikdə, etika idarəetmə alətinə çevrilir". Rəqəmsal dövrdə evtanaziya sadəcə mənəvi seçim deyil - bu, cəmiyyətin insanlıq duyğusunu qoruyub-qoruya bilməyəcəyinin testidir.

Ölümsüz, amma mənasız gələcək

Bəşəriyyət elə bir dövrə qədəm qoyur ki, "yaşamaq, yoxsa ölmək" sualı artıq fəlsəfi yox, inzibati xarakter daşıyır. Evtanaziya tək hadisə deyil, texnokratik cəmiyyətin geniş tendensiyasının parçasıdır - burada məqsəd nəzarətolunmaz, "effektsiz" olan hər şeyi aradan qaldırmaqdır. Əzab, qocalıq, asılılıq, gözlənilməzlik - nəzarətə tabe olmayan hər nə varsa, sistem tədricən onu kənarlaşdırır.

Bu mənada evtanaziyanın qanuniləşməsi humanizmin sonu deyil, onun mutasiyasıdır. Sadəcə, humanizm indi utilitar xarakter alır. Əvvəllər o, insanı mütləq dəyər kimi qoruyurdu, indi isə "optimizasiya olunan funksiya" kimi ölçür. Dövlətlər, korporasiyalar və tibbi strukturlar həyat və ölümü artıq iqtisadiyyat və ya yol hərəkəti kimi idarə etməyi öyrəniblər.

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının proqnozuna görə, 2050-ci ilə qədər dünyada 65 yaşdan yuxarı insanların payı 16 faizi ötəcək. Avropada isə bu rəqəm 27 faizdən çox olacaq. Yəni hər dördüncü ölüm yaşlı insanlar arasında baş verəcək. Məhz bu yaş qrupu bu gün evtanaziya müraciətlərinin 80 faizini təşkil edir. Tibbi və sosial sistemlər üzərində artan yük fonunda mənəvi seçim getdikcə iqtisadi zərurətə çevrilir. Amma ölüm "optimizasiya alətinə" çevrildiyi yerdə həyatın müqəddəsliyi qaçılmaz şəkildə itir.

Fəlsəfi dönməzlik nöqtəsi

Mərhəmətlə insanlıqdan imtina arasında çox incə, demək olar ki, sezilməyən bir xətt var. İnamdan qoparılmış mərhəmət utilitar mexanizmə çevrilir. Ənənəvi mədəniyyətlərdə əzab insan dramının təbii hissəsi sayılırdı, müasir dünyada isə o, "sistemdə nasazlıq" kimi dəyərləndirilir.

Filoso fEmmanuel Levinas yazırdı: "Əzab çəkənin üzü cavab yox, varlıq tələb edir". Amma bütün proseslər rəqəmsallaşdığı, ölümün protokolla sifariş olunduğu cəmiyyətdə artıq "var olmaq" anlayışının özü yox olur. Həkim artıq təsəlli vermir, o, "xidmət göstərir". Pasiyent artıq mübarizə aparmır, o, "hüququnu həyata keçirir".

Paradoks ondadır ki, bəşəriyyət ağrını məğlub etdikcə, mərhəmət hissini itirir. Tibb nə qədər mükəmməlləşirsə, bir o qədər az "mərhəmətə" yer qalır.

Dinsiz dünyanın mənəvi boşluğu

Evtanaziya sekulyar dövrün rəmzinə çevrilib - burada dinin yerini hüquq, vicdanın yerini isə prosedur tutur. Amma mənəvi dayağın yoxluğu qərarları daha az dramatik etmir, əksinə, onları daha kövrək hala gətirir.

Vatikan evtanaziyanı "həyata qarşı cinayət" adlandıranda, bu, sadəcə dini dogma deyil - mənanı qoruma cəhdidir. Mənasız qalan dünyada nə qanun, nə tibb insanı özünü məhv etməkdən saxlayacaq. Əgər cəmiyyətdə yeganə hakimiyyət fərdi iradədirsə, "yaxşı" və "pis" anlayışlarını kim müəyyən edəcək?

Sekulyar düşüncə seçim azadlığı ilə fəxr edir, amma onun nəticələrinə hazır deyil. O, muxtariyyəti müdafiə edir, amma hüquqla və komfortla doldurula bilməyən ekzistensial boşluqla üz-üzə qalır.

Ölüm faciə olmaqdan çıxanda

Avropa bu gün mənəvi deyil, tragik şüur böhranı yaşayır. Ölüm artıq sirr kimi qəbul edilmir və buna görə də sərhəd funksiyasını itirib. O, istehlak psixologiyasına tabe olub - "son keçid xidməti" adı ilə satılan növbəti məhsula çevrilib. Amma faciəsiz insan dərinliksiz insandır. Əzabsız mərhəmət yoxdur, ölüm qorxusu olmadan həyatın mənası da yoxdur.

Evtanaziyanın qanuniləşməsi könüllü ölümü normaya çevirərək həyatla heçlik arasındakı xətti bulanıqlaşdırır. Bu xətt bir dəfə pozularsa, nəticəsi təkcə tibbdə deyil, süni intellektdə, bioinjineringdə, reproduktiv texnologiyalarda da özünü göstərəcək. İnsan ölümün vaxtına nəzarət etməyi öyrəndisə, bir gün həyatın başlanğıcına da nəzarət etməyə cəhd edəcək.

Etik proqnoz

Dünya yeni bioetik memarlığın astanasındadır. Ümumdünya Tibb Hüququ Alyansının (World Health Law Alliance) proqnozlarına görə, yaxın 10-15 ildə daha azı 25 ölkədə evtanaziya və ya "yardımlı intihar" qanuniləşdiriləcək. Amma bu proses nə qədər genişlənirsə, müqavimət də bir o qədər artır. 2024-2025-ci illərdə İsraildə, Yaponiyada, Cənubi Koreyada və Polşada "ölüm hüququ"na qarşı kütləvi aksiyalar keçirilib. Müxaliflər artıq dini arqumentlərlə deyil, antropoloji dəyərlərlə çıxış edirlər: insan təkcə bədən deyil, həm də bağdır. Bağı qırmaq - insanı məhv etməkdir.

Artıq ÜST və Avropa Şurası kimi beynəlxalq təşkilatlar belə suallar müzakirə edir: tibbi yardım harada bitir və tibbin mənasını silmək harada başlayır?

Mərhəmətdən sonrakı sivilizasiya

Evtanaziya sadəcə mənəviyyat problemi deyil - bu, əzabdan daha çox boşluqdan qorxan sivilizasiyanın güzgüsüdür. Həyat "keyfiyyətlə ölçülən" bir dəyərə çevriləndə ölüm də "mal" olur. Amma əzabı dəyərdən salan sivilizasiya mütləq mərhəmətini, onunla birlikdə isə insanlığını itirəcək.

Evtanaziya problemi nə tibbi, nə də hüquqidir - o, daha dərin sualdır: insan özünü kim sayır - yaradılmış varlıq, yoxsa idarə olunan proqram? Əgər insan "layihə"dirsə, evtanaziya məntiqlidir. Əgər o, "yaradılış"dırsa, evtanaziya qeyri-mümkündür. XXI əsrin taleyi bu iki baxışın toqquşduğu yerdə həll olunacaq. Və bu mübarizə nə parlamentlərdə, nə də klinikalarda gedəcək - hər bir insanın içində, "Mən ağrıdan böyükdəm" deyə bilən və ya deyə bilməyən qəlbdə.