Türkmənistan dəyişiklik dönəmində: Qərbin marağı artır

Tarix: 11 Mart 2025 11:39

Türkmənistan illərlə tək bir karvan kimi böyük güclərin təzyiqləri arasında ustalıqla manevr edərək dar neytrallıq yolunda irəliləyirdi. Aşqabad sükutu siyasi sənətə çevirərək ətrafında müəmmalı və qeyri-müəyyən bir aura yaratmışdı. Ancaq bu gün bu səssiz səyyah sanki dəyişikliklər haqqında düşünməyə başlayıb.

Sonxeber.net "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Dəyişiklik küləyi Aşqabada Qərbin qoxusunu - yeni imkanlar, investisiyalar və iqtisadi inkişafın ətrini gətirdi. Qapalı siyasəti ilə tanınan Türkmənistan indi getdikcə Vaşinqtona nəzər salır - sanki yeni bir marşrut axtaran karvançı kimi, bu yol zənginlik vəd etsə də, risklər də daşıyır. Nümayəndə heyətlərinin səfərləri, danışıqlar, birgə layihə planları - bütün bunlar Türkmənistanın artıq geosiyasi xəritədə sadəcə bir kölgə kimi qalmaq istəmədiyini göstərir.

Aşqabadın bu addımları təkcə Qərbə doğru bir istiqamət deyil, bütövlükdə region üçün dönüş nöqtəsinə çevrilə bilər. Türkmənistan Vaşinqtonla daha sıx əlaqələr qurmağa qərar verərsə, bu, Mərkəzi Asiyada mövcud güc balansını ciddi şəkildə dəyişə bilər. Aşqabadın Amerikaya yönələn baxışı sanki Şərq diplomatiyasının tozlu pərdəsini dələn bir günəş şüası kimidir. Bu işıq ölkə üçün yeni üfüqləri aça bilər, lakin illərlə Türkmənistanı etibarlı dayaq hesab edən qüvvələrin narazılığını da qızışdırmaq riski daşıyır.

Aşqabad sanki yeni bir dünyanın dadına baxır - bir dünyanın ki, orada neytrallıq artıq sabitlik zəmanəti deyil, böyük güclər arasında seçim etmə bacarığına çevrilib. Və bu karvanın seçəcəyi marşrut təkcə ölkənin deyil, bütövlükdə Mərkəzi Asiyada qüvvələr nisbətinin taleyini müəyyən edəcək.

Türkmənistan və ABŞ: Münasibətlərdə yeni dinamika

Avrasiya enerji siyasətində artan gərginlik fonunda Türkmənistan enerji resurslarının ixracını şaxələndirmək üçün yeni yollar axtarır. ABŞ senatoru Stiv Deynsin 25 noyabrda Aşqabada səfəri bu istiqamətdə mühüm addım oldu. Türkmənistan Prezidenti Sərdar Berdiməhəmmədovla görüş zamanı Türkmənistan qazının ixrac marşrutlarının şaxələndirilməsi strategiyası müzakirə edildi. Aşqabad uzun müddətdir ki, təbii qazını Avropaya çatdırmağa çalışdığı üçün bu dialoq Türkmənistanın Çindən asılı olan iqtisadi modeldən çıxmaq və enerji bazarlarını genişləndirmək niyyətinin göstəricisi kimi qəbul edilə bilər.

Diqqətçəkəndir ki, enerji məsələlərindən başqa, Deyns Türkmənistanın xarici işlər naziri Rəşid Meredovla da "siyasi-diplomatik, ticarət-iqtisadi, mədəni-humanitar və digər sahələrdə tərəfdaşlıq əməkdaşlığının əsas aspektlərini" müzakirə edib. Bu geniş mövzu spektri Vaşinqtonun Aşqabadla əlaqələrə yalnız enerji maraqlarından kənar kompleks yanaşdığını göstərir.

Türkmənistan-Amerika əlaqələrinin güclənməsinin digər göstəricisi ayın sonunda keçiriləcək Türkmənistan-Amerika İşgüzar Şurasının iclasıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Türkmənistan Vaşinqtonla iqtisadi əlaqələrin dərinləşdirilməsini ölkənin Ümumdünya Ticarət Təşkilatına (ÜTT) üzvlük prosesini sürətləndirmək üçün vasitə kimi görür.

Daha bir maraqlı məqam ondan ibarətdir ki, Deynsin Aşqabada səfərindən cəmi bir neçə gün əvvəl Türkmənistanın Maliyyə və İqtisadiyyat Nazirliyi ABŞ-ın Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinin (USAID) dəstəyi ilə ölkənin ÜTT-yə üzvlüyə hazırlığına həsr olunmuş təlim seminarı təşkil edib. ABŞ-ın Türkmənistandakı səfiri Elizabet Rudun bu tədbirdə iştirakı iki ölkə arasında iqtisadi əməkdaşlığın əhəmiyyətini vurğuladı.

Türkmənistan: Regionda strateji oyunçu

Birləşmiş Ştatlar Türkmənistana strateji regional oyunçu kimi açıq maraq göstərir. Fevral ayında John Deere, Boeing, Exxon Mobil və General Electric kimi böyük Amerika şirkətlərinin nümayəndələri Vaşinqtonda türkmən nümayəndə heyəti ilə görüşərək əməkdaşlıq perspektivlərini müzakirə etdilər. Daha sonra, noyabrın 6-da Türkmənistanın Xarici İqtisadi Əlaqələr üzrə Dövlət Bankının rəhbəri Rəhimberdi Cəpbarov iqtisadi və ekoloji əməkdaşlığı gücləndirmək məqsədilə Vaşinqtona səfər etdi.

Maraqlıdır ki, bu görüşün ertəsi günü Türkmənistan Xarici İşlər Nazirliyi Vaşinqtonun Türkmənistanın "iqlim dəyişikliyi üzrə beynəlxalq öhdəliklərinin yerinə yetirilməsində əldə etdiyi nailiyyətləri" yüksək qiymətləndirdiyini açıqladı. Bu, ABŞ-ın ekoloji gündəmi Aşqabadla yaxınlaşma vasitəsi kimi istifadə etməyə çalışdığını göstərir.

Vaşinqtonun yanaşmasında dəyişikliklər

Qeyd etmək lazımdır ki, ABŞ-Türkmənistan münasibətləri həmişə bu qədər konstruktiv olmayıb. 2018-ci ildə ABŞ Dövlət Departamenti Aşqabada "ehtimal olunan işgəncə halları, özbaşına həbslər və saxlamalar, məcburi həbs, ciddi korrupsiya və azad seçkilərin olmaması" ilə bağlı sərt tənqidlər yönəltmişdi. Üstəlik, 2023-cü ilin may ayında ABŞ-ın Beynəlxalq Dini Azadlıq Komissiyası Türkmənistanı "insan haqlarının və mətbuat azadlığının pozulması sahəsində acınacaqlı vəziyyətə malik sərt avtoritar rejim" kimi qiymətləndirmişdi.

Buna baxmayaraq, yeni enerji reallıqları və Avropanın Rusiya enerjisindən asılılığının azalması fonunda Vaşinqton Türkmənistana münasibətini yenidən nəzərdən keçirir. Türkmənistanın Avropa qaz bazarına çıxmaq istəyi ABŞ üçün yalnız iqtisadi fayda deyil, eyni zamanda Moskvanın regiondakı təsirini zəiflətmək imkanıdır.

Türkmən qazı uğrunda rəqabət: Rusiya və Türkiyə

Aşqabadın Qərblə təmaslarını gücləndirməsinə baxmayaraq, Rusiya hələ də Türkmənistanı özünün "enerji təsir zonası"nın bir hissəsi kimi görür. Moskva Türkmənistan qazının öz nəzarəti altında qalmasında maraqlıdır və bu məqsədlə "Türk axını" boru kəmərinin genişləndirilməsini fəal şəkildə təşviq edir. Kreml bu layihə ilə Türkiyə və Aİ sərhədində Rusiya şirkətlərinin nəzarətində olan iri qaz habı yaratmağa çalışır ki, bu da Türkmənistanın Xəzər dənizi marşrutu ilə Avropa bazarına çıxış perspektivlərini faktiki olaraq dondurur.

Bununla belə, Türkiyə Türkmənistanın qaz ixracı planlarına dəstək verməyə hazır olduğunu nümayiş etdirir. Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan Türkmənistandan Türkiyə və Avropaya qaz tədarükünün "sadəcə zaman məsələsi" olduğunu vurğulayıb. Maraqlıdır ki, Türkmənistan parlamentinin yuxarı palatasının sədri Qurbanqulu Berdiməhəmmədov 2023-cü ilin mart ayında Türkmənistanın "Qazaxıstan, Azərbaycan və Türkiyəyə təbii qaz və elektrik enerjisi ixracı üçün yaxşı imkanlarının olduğunu" qeyd edib.

Beləliklə, Türkiyə Aşqabadı Avropa bazarına qaz tədarükünün şaxələndirilməsi planlarının həyata keçirilməsində strateji tərəfdaş kimi görür. Paralel olaraq, Aİ Türkmənistanla əlaqələri fəal şəkildə inkişaf etdirir. Bunu dekabrın 4-də Brüsseldə keçirilən Türkmənistan-Aİ Birgə Komitəsinin 23-cü iclası da təsdiqlədi. Görüşdə enerji məsələlərinə xüsusi diqqət yetirildi.

Türkmənistan: Şərqlə Qərb arasında

Aşqabadın enerji sahəsində Qərbə yönəlməsi Türkmənistanın çoxşaxəli siyasətindən və ənənəvi neytrallığından imtina etməsi anlamına gəlmir. Bununla belə, aydındır ki, Türkmənistan Çindən həddindən artıq asılılıqdan çıxmaq və yeni iqtisadi imkanlar axtarışında maraqlıdır. Bununla yanaşı, Aşqabad Moskva, Ankara və Brüsselin maraqları arasında tarazlığı qorumaq üçün ehtiyatlı hərəkət edir və heç bir tərəflə açıq qarşıdurma yaratmaqdan çəkinir.

Vaşinqton isə Orta Asiyada təsirini gücləndirmək üçün iqtisadi stimullardan fəal şəkildə istifadə edir. ABŞ Türkmənistana investisiya, enerji layihələri və infrastruktur inkişafı sahələrində dəstək təklif edərək, bölgədə mövqeyini gücləndirməyə çalışır.

Mövcud geosiyasi vəziyyətdə Türkmənistan Qərb tərəfdaşları ilə münasibətlər qurmağa çalışaraq, eyni zamanda Rusiya və Çinlə qüvvələr balansını qoruyur. Aşqabad açıq şəkildə beynəlxalq rolunu gücləndirməyə yönəlib və onun strateji seçimi Avrasiya enerji landşaftının formalaşmasında mühüm amilə çevrilə bilər.

Türkmənistan ənənəvi neytrallıq siyasəti yürütməsinə baxmayaraq, bu gün Avropanın enerji təhlükəsizliyi və Qərbə qaz tədarükünə nəzarət uğrunda rəqabətlə bağlı yeni geosiyasi dinamikanın mərkəzinə çevrilib. Türkmənistanın qaz ixracı ətrafında yaranmış vəziyyət yalnız Aşqabadın iqtisadi ambisiyalarını deyil, həm də daha dərin geosiyasi prosesləri əks etdirir. Burada Rusiya, Türkiyə, ABŞ və Avropa İttifaqı kimi böyük güclər Türkmənistana təsir göstərmək üçün mübarizə aparır.

Cənub Qaz Dəhlizi və Türkmənistanın istifadə olunmamış potensialı

Avropa Komissiyası tərəfindən 2008-ci ildə irəli sürülən Cənub Qaz Dəhlizi ideyası əvvəlcə Türkmənistanın Avropa bazarına qaz tədarükçüsü kimi mühüm rolunu nəzərdə tuturdu. Plana əsasən, hər il təxminən 30 milyard kubmetr türkmən qazının Transxəzər boru kəməri ilə Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə üzərindən Aİ ölkələrinə nəqli planlaşdırılırdı. Bu layihə iqtisadi fayda ilə yanaşı, Avropanın enerji təhlükəsizliyinin strateji elementi kimi Brüsselin Rusiya qazından asılılığını əhəmiyyətli dərəcədə azaltmağa imkan verəcəkdi.

Lakin Transxəzər qaz kəmərinin həyata keçirilməsi Moskvanın siyasi müqaviməti də daxil olmaqla ciddi maneələrlə üzləşdi. Rusiya regiondakı təsirindən istifadə edərək bu layihənin irəliləməsinə aktiv şəkildə mane olur və eyni zamanda alternativ layihə kimi "Türk axını" boru kəmərinin genişləndirilməsini təşviq edir. Moskva bu layihə ilə Türkiyə və Aİ sərhədində Rusiya strukturlarının nəzarətində olan iri qaz habı yaratmağa çalışır ki, bu da Türkmənistan qazının Xəzər marşrutu ilə Avropa bazarına çıxış perspektivlərini faktiki olaraq dondurur.

Moskvanın maneələrinə baxmayaraq, Türkiyə Türkmənistan qazının tədarükündə ciddi maraq göstərir və Mərkəzi Asiya enerji resursları üçün əsas tranzit mərkəzi kimi mövqeyini möhkəmləndirməyə çalışır. Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan Türkmənistandan Türkiyə və Avropaya qaz tədarükünün "sadəcə zaman məsələsi" olduğunu vurğulayıb. Türk lider bu layihələri yalnız iqtisadi fürsət deyil, həm də Türkiyənin enerji müstəqilliyinin vacib elementi kimi görür, xüsusilə də Rusiya ilə münasibətlərdə artan gərginlik fonunda.

Bu mövqeni Türkmənistan rəsmiləri də dəstəkləyir. 2023-cü ilin mart ayında Türkmənistan parlamentinin yuxarı palatasının sədri Qurbanqulu Berdiməhəmmədov bildirib ki, ölkənin "Qazaxıstan, Azərbaycan və Türkiyəyə təbii qaz və elektrik enerjisi ixracı üçün yaxşı imkanları" var. Bu strategiya Türkmənistana ənənəvi bazarlarının hüdudlarından kənarda enerji təsirini genişləndirmək üçün imkan açır.

Türkiyə və Türkmənistan arasında Xəzər dənizi və ya İran və İraq ərazisindən keçməklə qaz tədarükü ilə bağlı danışıqlar getdikcə daha aktiv xarakter alır. Bu proses mürəkkəb regional vəziyyətlə çətinləşsə də, Ankara Türkmənistanı strateji tərəfdaş kimi görür və gələcəkdə böyük infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsini planlaşdırır.

Aİ-nin enerji diplomatiyası

Türkmənistanın Avropa bazarına çıxmaq istəyi, Avropa İttifaqında (Aİ) Rusiya qazının tədarükünün azalması fonunda baş verən enerji böhranı nəzərə alınarsa, tamamilə məntiqlidir. Aİ yeni enerji mənbələri axtarışını fəal şəkildə davam etdirir və Aşqabadı perspektivli tərəfdaş kimi görür. Dünyanın ən böyük təbii qaz ehtiyatlarından birinə sahib olan Türkmənistan Aİ-nin enerji tədarükünü şaxələndirmək strategiyasında mühüm rol oynaya bilər.

Dekabrın 4-də Brüsseldə keçirilən Türkmənistan-Aİ Birgə Komitəsinin iclasında enerji məsələlərinə xüsusi diqqət yetirildi. Avropa siyasətçiləri Türkmənistanı mühüm qaz tədarükçüsü kimi nəzərdən keçirsələr də, Transxəzər layihəsinin tam şəkildə həyata keçirilmə perspektivləri hələ də qeyri-müəyyən olaraq qalır.

Bununla yanaşı, Aİ Aşqabadla siyasi əməkdaşlığı gücləndirmək üçün addımlar atır. ABŞ-ın əsas rola sahib olduğu Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı (ATƏT) Türkmənistana Qərbin təsirini artırmaq üçün mühüm alətə çevrilib. Vaşinqton Orta Asiyada Qərbin mövqelərini möhkəmləndirmək məqsədilə Türkmənistanın ATƏT prinsiplərinə sadiqliyini aktiv şəkildə dəstəkləyir ki, bu da bəzi rusiyalı analitiklər tərəfindən Aşqabadın tədricən Qərbə meyillənməsi kimi qiymətləndirilir.

Türkmənistan: İki dünya arasında ehtiyatlı addımlar

Türkmənistan illər boyu böyük güclərin müxtəlif tərəflərə çəkməyə çalışdığı qovşağın tam mərkəzində dayanaraq, bu təsirlərin arasında həssas tarazlıq qoruyurdu. Rusiya, Çin və Türkiyə - hər biri Aşqabadı öz müttəfiqi kimi görürdü və hər biri bu ölkənin zəngin enerji potensialına maraq göstərirdi. Buna baxmayaraq, Türkmənistan heç vaxt tələskənlik etmədən neytrallıq siyasətini qorumağa üstünlük verdi və "səssiz keşikçi" rolunu oynamağa davam etdi.

Lakin indi bu sakit oyunçu yeni kartları nəzərdən keçirməyə başlayır. Qapalı şərq sərhədlərinin astanasında Vaşinqton getdikcə daha yüksək səslə öz ambisiyalarını elan edir. ABŞ Aşqabadın qapısını sadəcə döymür - türkmən iqtisadiyyatının modernləşdirilməsi üçün açar ola biləcək investisiyalar təklif edir. İqtisadi layihələr, infrastruktur təşəbbüsləri və enerji tərəfdaşlığı - bütün bu təkliflər Türkmənistan üçün cəlbedici dəyişiklik çağırışları kimi səslənir.

Qərb yeni enerji mənbələrini acgözlüklə axtarır və nəhəng qaz ehtiyatlarına malik Türkmənistan bu enerji şahmat taxtasının mərkəzinə çevrilib. Moskva üçün bu, sadəcə narahatlıq siqnalı deyil - bu, regiondakı mövqelərinin zəifləmə təhlükəsidir. Və hərçənd Aşqabad hələ də neytrallıq siyasətinə sədaqətini nümayiş etdirməyə çalışır, onu getdikcə daha çox seçim etməyə vadar edirlər - bu isə Avrasiyanın enerji gələcəyini formalaşdıracaq mühüm qərar ola bilər.

Bu gün Türkmənistan qlobal siyasətin dalğalı sularında ehtiyatla manevr edən bir gəmini xatırladır. Bir tərəfdə Moskva ilə uzunmüddətli ittifaq, digər tərəfdə isə Qərbin dəyişiklik çağırışları dayanır. Orta Asiyanın enerji ehtiyatları uğrunda artan rəqabət Aşqabadı enerji tədarük xəritəsində strateji mərkəzə çevirir. Və Türkmənistan hələ də diplomatiyanın incə ipi üzərində tarazlıq qorumağa çalışsa da, bir şey aydındır: onun hər addımı artıq geosiyasi mübarizənin dəhlizlərində güclü əks-səda doğurur.