Səmərqənd sammiti: Qlobal geosiyasətin yeni məcrası

Tarix: 7 Aprel 2025 11:24

Aprelin ilk günlərində, qədim İpək Yolunun qəlbi sayılan Səmərqənd şəhərində baş verən hadisə yeni geosiyasi dövrün başlanğıcı kimi yadda qala bilər. 4 aprel tarixində keçirilən ilk "Mərkəzi Asiya - Avropa İttifaqı" sammiti yalnız regional formatla məhdudlaşmadı - bu, diqqətin qlobal səviyyədə geostrateji bir bölgəyə yönəlməsinin bariz nümunəsinə çevrildi. Çin, Rusiya, ABŞ, Türkiyə və indi də Avropanın maraqları kəsişən bu əraziyə beynəlxalq güclər getdikcə daha böyük maraq göstərirlər.

Sonxeber.net "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Ukraynada müharibənin davam etdiyi, sanksiyaların sərtləşdiyi, enerji böhranının dərinləşdiyi və nadir resurslar uğrunda rəqabətin kəskinləşdiyi bir dövrdə Avropa İttifaqı xarici siyasətində dönüş nöqtəsinə çatıb: klassik avrosentrizmin yerini, əvvəllər "periferik" sayılan regionlarda fəal və məqsədyönlü diplomatiya tutur.

Mərkəzi Asiya artıq "Çinlə Rusiya arasında boşluq" deyil. Bu, nəhəng resurs potensialına malik, xarici iqtisadi əlaqələrini şaxələndirmək, müasirləşmək və sənayeləşmək istəyən bir regiondur. Səmərqənd sammiti isə Avropa İttifaqının bu transformasiyada əsas memarlardan birinə çevrilmək cəhətidir. Bu dəfə istismar deyil, qarşılıqlı fayda prinsiplərinə əsaslanan tərəfdaşlıq təklif olunur.

Yüksək diplomatik səviyyə: simvolizm və təmsilçilik

Sammitin məhz Səmərqənddə keçirilməsi təsadüfi deyil. Bu şəhər əsrlər boyu sivilizasiyaların və mədəniyyətlərin dialoqunun simvolu olub. Görüşün ev sahibi, Özbəkistan Prezidenti Şövkət Mirziyoyev təkcə təşəbbüskar qismində çıxış etmədi, eyni zamanda ölkəsinin regionun tranzit və diplomatik mərkəzinə çevrilməsi yolunda iddialı kursunu nümayiş etdirdi.

Avropa tərəfini isə yüksək çinli şəxslər təmsil edirdi: Avropa Komissiyasının Prezidenti Ursula fon der Lyayen, Avropa Şurasının rəhbəri Antoniu Koşta, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı, eləcə də Avropa İnvestisiya Bankının rəhbərləri.

Bu tərkib Brüsselin niyyətlərinin ciddi olduğunu göstərir - söhbət rutin siyasi dialoqdan deyil, Mərkəzi Asiya ilə Avropa arasında uzunmüddətli və sistemli əməkdaşlıq arxitekturasının qurulmasından gedir.

Sammit: yeni tərəfdaşlığın kristallaşdığı məqam

Görüşün əsas nəticələri bunlar oldu:

Strateji tərəfdaşlıq üzrə Birgə Bəyanat - tərəflərin BMT və digər beynəlxalq platformalar çərçivəsində daimi dialoq, beynəlxalq gündəmin əsas məsələləri üzrə koordinasiya və birgə təşəbbüslərin təşviqi iradəsini təsdiqləyən sənəd.

Kritik mineral resurslar üzrə Bəyanat - Avropa İttifaqı Mərkəzi Asiyanı öz xammal təhlükəsizliyi strategiyasının prioritet bölgəsi elan edir.

12 milyard avro məbləğində investisiya paketi (Global Gateway çərçivəsində), aşağıdakı sahələr üzrə bölüşdürülür:

Nəqliyyat və logistika - 3 milyard avro
Mineral resurslar - 2,5 milyard avro
Enerji və iqlim - 6,4 milyard avro

Rəqəmsal transformasiya - qalan vəsait kommunikasiya və innovasiya layihələrinə ayrılıb

Avropa yalnız vəsait deyil, əməkdaşlıq modeli təklif edir: əlavə dəyərin lokallaşdırılması, sənaye inkişafı, yaşıl gündəm, institusional dəstək və ətraf mühitin mühafizəsi. Bu, Çinin yerli emal olmadan resursları çıxarıb daşımağa əsaslanan modelinə alternativ kimi təqdim olunur.

Geosiyasi tektonik dəyişikliklər: fon və çağırışlar

Mərkəzi Asiya bu gün təsir uğrunda qlobal mübarizənin mərkəzinə çevrilib. Çin "Bir kəmər - bir yol" təşəbbüsü ilə infrastruktura milyardlar yatırır, Rusiya bölgədəki siyasi-mədəni təsirini qorumağa çalışır, ABŞ diplomatik və hərbi əlaqələrini genişləndirir, Türkiyə isə türkdilli platformanı qurur.

Bu fonun içində Aİ "yeni oyunçu" kimi meydana çıxır. Onun əsas üstünlükləri texnoloji əməkdaşlıq, ekoloji dayanıqlılıq və siyasi sabitlikdir. Amma Avropanın təsir rıçaqları məhduddur, reputasiyası isə mürəkkəbdir.

Əlavə çətinlik - region ölkələrinin Ukrayna məsələsində neytral mövqeyidir. Mərkəzi Asiyanın beş dövləti BMT-də Rusiyaya qarşı əsas qətnamələrə səs verməkdən çəkinib, lakin Rusiya ilə paralel ticarətdə aktiv iştirak edərək sanksiyaların yaratdığı boşluğu müəyyən qədər kompensasiya edirlər. Bu, Brüsseldə ciddi narahatlıq doğurur - Aİ artıq sanksiyalardan yayınma mexanizmlərini izləmək üçün xüsusi elçi təyin edib və diplomatik təzyiqi artırır, baxmayaraq ki, bunu açıq şəkildə etmir.

Antoniu Koşta açıq bildirdi: Aİ sanksiyalarla bağlı "əməkdaşlıq" gözləyir. Amma eyni zamanda etiraf etdi: "Mərkəzi Asiya ilə əməkdaşlıq əvəzolunmazdır". Avropa strategiyası məhz bu incə balans üzərində qurulub - təzyiqlə hörmətin sərhədində.

Transxəzər dəhlizi - gələcəyin arteriyası

Səmərqənd sammitində müzakirə olunan ən mühüm mövzulardan biri Transxəzər nəqliyyat dəhlizi (Orta Dəhliz) oldu. Çin, Mərkəzi Asiya, Azərbaycan, Gürcüstan və Avropanı birləşdirən bu marşrut, geosiyasi baxımdan getdikcə daha böyük əhəmiyyət qazanır. Onun əsas üstünlüyü - Rusiyadan yan keçməsidir ki, bu da onu Avropa üçün siyasi baxımdan cəlbedici edir.

Artıq Qazaxıstan, Özbəkistan və Azərbaycan Avropa İttifaqı bazarına "yaşıl enerji" ötürmək üçün Xəzər dənizi üzərindən elektrik xətləri çəkməyi planlaşdırdıqlarını bəyan ediblər. 2024-cü ildə Orta Dəhliz vasitəsilə konteyner daşımalarının həcmi 62 faiz artıb, 2027-ci ilədək bu göstəricinin 10 milyon tona çatdırılması planlaşdırılır.

Sammit çərçivəsində bu marşruta həsr olunmuş ayrıca İnvestisiya Forumu keçiriləcəyi və Avropa İnvestisiya Bankının Özbəkistanda ofis açacağı elan edilib. Beləliklə, Aİ regionda uzunmüddətli iqtisadi mövcudluğa ciddi şəkildə sadiq qalmaq niyyətindədir.

Tərəflərin maraqları: yaxınlaşır, amma üst-üstə düşmür

Mərkəzi Asiya:

Region ölkələri üçün bu sammit Rusiya və Çinin geosiyasi təsir dairəsindən kənara çıxmaq, texnologiya, sərmayə və bazarlara çıxış əldə etmək, xammal ixracından asılılığı azaltmaq və sənayeləşməyə keçid imkanı deməkdir.

Özbəkistan Prezidenti Şövkət Mirziyoyev Avropa şirkətləri üçün vahid sənaye parkının yaradılmasını və baş nazir müavinləri səviyyəsində Tərəfdaşlıq Komitəsinin təsisini təklif edib. Bu, regionun Aİ ilə bütün əsas sahələr üzrə dialoqun və koordinasiyanın institusional çərçivəyə salınmasına can atdığını göstərir.

Qazaxıstan Prezidenti Qasım-Jomart Tokayev açıq şəkildə bildirib ki, ölkə Aİ-yə 175 mal kateqoriyası üzrə 2 milyard dollardan çox dəyərində ixrac həcmini artırmağa hazırdır. Hazırda Qazaxıstan Avropa sənayesi üçün vacib olan 34 xammal növündən 19-nu istehsal edir - bunlara uran, litium, mis, kobalt və volfram daxildir.

Burada əsas məsələ lokallaşmadır: Mərkəzi Asiya xammal əlavəsi olmaq istəmir. Ursula fon der Lyayenin "əlavə dəyər məhz yerində yaradılmalıdır" çağırışı sadəcə bir şüar deyil, tərəflərin maraqları arasında konsensus yaratmağa yönəlmiş cəhd kimi səslənir.

Avropa İttifaqı:

Aİ üçün əsas problem - strateji xammal təchizatında ciddi asılılıq və onun diversifikasiyasına olan ehtiyacdır. Mərkəzi Asiya isə məhz Avropa sənayesində çatışmayanları - nadir torpaq elementləri, titan, litium, mis və uranı - etibarlı və stabil mənbə kimi təklif edir.

Region həm də energetika və logistika baxımından Aİ üçün olduqca vacibdir. Əgər Brüssel 2050-ci ilədək iqlim hədəflərinə çatmaq və strateji sahələrdə müstəqillik qazanmaq istəyirsə, Kreml təhdidindən və Pekinin proteksionizmindən asılı olmayan tərəfdaşlara ehtiyac var.

Bu sammit Avropa üçün nə altruizmdir, nə də geosiyasi romantika - bu, sərt hesablamadır: Brüssel ya yeni resurs coğrafiyasının bir hissəsinə çevriləcək, ya da texnoloji və iqtisadi baxımdan geridə qalacaq.

Potensial risklər: diplomatik manevrlər və dərin axınlar

Ümumi nikbinliyə baxmayaraq, sammitin zəif nöqtələri də az deyil.

Birincisi, Mərkəzi Asiyanın vahid xarici siyasət kursu yoxdur. Qazaxıstan Rusiya ilə Qərb arasında balans saxlayır, Özbəkistan ehtiyatlı çoxvektorlu siyasət yürüdür, Türkmənistan özünütəcrid vəziyyətindədir, Tacikistan və Qırğızıstan isə Moskva və Pekindən yüksək asılılıq altındadır.

İkincisi, sanksiyalar məsələsi. Malların təkrar ixracı və sanksiyalardan yayınma məsələsi Avropada həssas qarşılanır. Aİ-nin ikincili sanksiyaları sərtləşdirmək ehtimalı tərəflər arasında etimadı zədələyə və qarşı reaksiyaya səbəb ola bilər.

Üçüncüsü, Çinlə rəqabət. Pekin artıq regionun logistika və enerji infrastrukturuna milyardlarla sərmayə yatırıb. Avropa isə bu prosesə gec qoşulub və nə maliyyə imkanları, nə də qərarvermə sürəti baxımından Çinlə rəqabət apara bilir.

Dördüncüsü, institusional bazanın zəifliyidir. Sammitdə verilən vədlər real layihələr, mexanizmlər və hüquqi təminatlarla dəstəklənməsə, Avropa bir çox digər "şərq tərəfdaşlıqları"nda olduğu kimi bu dəfə də sadəcə kağız üzərində qalan ambisiyalarla kifayətlənə bilər.

Uzun yolun başlanğıcı

Yaxın perspektivdə Avropa İttifaqı Mərkəzi Asiyada infrastruktur, yaşıl enerji və xammal zəncirlərinə fəal sərmayə qoyacaq. Məqsəd - regionu Rusiya və Çin təsirindən qoruyan bir növ "şərq buferinə" çevirməkdir.

Mərkəzi Asiya isə bu prosesdə ənənəvi siyasi manevr imkanlarından istifadə etmək niyyətindədir. Qlobal güclər arasında rəqabətin intensivləşdiyi dövrdə region maksimum fayda əldə etməyə çalışacaq. Moskva və Pekinlə əlaqələri tam qırmaq istəmir, lakin eyni zamanda onların vassalına da çevrilmək niyyətində deyil.

Əsas çağırış - bu çoxvektorlu siyasəti qorumaq və onu bir-birinə zidd maraqlar arasında narın, təhlükəli bir balans oyununa çevirməməkdir.

Səmərqənd sammiti sadəcə növbəti beynəlxalq tədbir deyildi. Bu, rəmzi bir jest idi: Mərkəzi Asiya imperiyaların kölgəsindən çıxır. Və Avropa, onilliklər sonra, regiona ilk dəfə təkcə diqqət deyil, strateji maraq da göstərir.

Ursula fon der Lyayenin "etibarlı tərəfdaşlar heç vaxt indiki qədər önəmli olmayıb" ifadəsi sadə diplomatik ritorika deyil, bir etirafdır: Avropa elə bir dünyaya düşüb ki, köhnə bağlar artıq işləmir, yeni müttəfiqlər isə təhlükəsizlik və rifahın yeganə təminatına çevrilir.

Mərkəzi Asiya üçün bu, XXI əsrə yalnız xammal tədarükçüsü kimi yox, qlobal iqtisadiyyatın bərabərhüquqlu oyunçusu kimi daxil olmaq imkanıdır. Avropa üçün isə bu, enerji qeyri-sabitliyi, texnoloji asılılıq və geosiyasi parçalanma fonunda - birbaşa mövcudluq məsələsidir.

Səmərqənd bu gün həm coğrafi, həm də siyasi baxımdan bir qovşağa çevrilib - burada keçmişin ipək yolları ilə gələcəyin polad magistralları kəsişir. 4 aprel sammiti isə hadisə deyil, yeni dövrün başlanğıcıdır: Avropa ilə Mərkəzi Asiya əməkdaşlıq ssenarisini daha ədalətli və dayanıqlı əsaslarla yenidən yaza bilərlər.

Tarix hələ yazılmayıb. Amma onun ilk cümləsi artıq məlumdur: Səmərqənd.