Dürand xətasının kabusları: olmamalı müharibə

Tarix: 14 Oktyabr 2025 11:09

Kabuslar ölmür. Onlar imperiyaların toz basmış arxivlərində öz vaxtını gözləyir ki, bir gün yenidən dirilib qanlı intiqam tələb etsin. Bu gün həmin kabus yenidən dirilib - Əfqanıstanla Pakistanın sərhədində, 19-cu əsrin sonundan bəri xəritədə duran Dürand xəttinin üzərində. Britaniya müstəmləkəçiliyinin bu eybəcər mirası təkcə bir sərhəd deyil, Avrasiya məkanındakı ən partlayışa hazır bölücü xətlərdən biridir.

Sonxeber.net "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Son həftələrdə əfqan-pakistan sərhədində vəziyyət yenidən alovlanıb. Yüzlərlə silahlı dəstə Kunar, Nanqarhar və Hilmənd vilayətlərindəki Pakistan sərhəd postlarına hücum edib, müntəzəm qoşun hissələrini geri çəkilməyə məcbur edib və İslamabadı aviasiya və artilleriyadan istifadə etməyə vadar edib. Amma bu sadəcə təsadüfi zorakılıq dalğası deyil. Bu, daha dərin geosiyasi prosesin simptomudur: müstəmləkə sərhədlərinin yenidən nəzərdən keçirilməsi, köhnə ittifaqların dağılması və Mərkəzi və Cənubi Asiyada strateji ağırlıq mərkəzinin dəyişməsi.

Bu gün analitik qarşısında dayanan əsas sual belə səslənir: bu qarşıdurma lokal sərhəd toqquşmasıdırmı, yoxsa Mərkəzi Asiyada postmüstəmləkə nizamının sökülməsinin başlanğıcıdır?

Bu suala cavab tapmaq üçün münaqişənin cəbhə xəttindən qat-qat dərinlərə enmək, onun tarixi, siyasi və geostrateji köklərini anlamaq lazımdır.

Tarixi fon: Əfqanıstanın 132 ildir qəbul etmədiyi xətt necə çəkildi

Asiyanın müasir sərhədləri arasında Dürand xətti qədər müstəmləkə zəhəri daşıyan başqa xətt yoxdur. 1893-cü ildə britaniyalı diplomat ser Mortimer Dürand tərəfindən Britaniya Hindistanı ilə Əfqanıstan Əmirliyi arasında çəkilən bu xəttin bir məqsədi var idi: puştunları parçalamaq, onların qəbilə birliyini dağıtmaq və "Böyük oyun" zamanı Rusiya ilə Britaniya imperiyası arasında bufer zonası yaratmaq.

Təxminən 2640 kilometrlik bu xətt puştun torpaqlarını iki hissəyə böldü və onların mühüm bir qismini Britaniyanın nəzarətinə verdi. London üçün bu geosiyasi şah əsər idi - idarə olunan sabitsizlik mexanizmi ki, onun vasitəsilə həm Kabulu manipulyasiya etmək, həm də strateji Xayber keçidini nəzarətdə saxlamaq mümkün idi. Amma əfqanlar üçün bu, milli travma idi - müstəmləkə alçaldılmasının və milli birliyin itirilməsinin simvolu.

1893-cü ildə müqavilə imzalandığı gündən bəri heç bir əfqan hökuməti bu xətti beynəlxalq sərhəd kimi tanımayıb. Hətta Qərbə meylli sayılan Zahir şah monarxiyası belə bunu rəsmi şəkildə qəbul etməkdən çəkinirdi. Çünki Kabuldakı istənilən lider üçün bu, siyasi intihar olardı: Dürand xəttini tanımaq puştun torpaqları üzərində iddialardan əl çəkmək və "vahid puştun xalqı" milli mifini satqınlıqla tapdalamaq demək idi.

1947-ci ildə Pakistan yarandıqdan sonra bu mübahisə yeni mərhələyə keçdi. Əfqanıstan BMT-yə üzvlük məsələsində Pakistana qarşı səs verən yeganə ölkə oldu və bunu sərhəd məsələsinin həll olunmaması ilə əsaslandırdı. 1950-ci illərdə Kabil artıq açıq şəkildə "Puştunistann" - Pakistanın puştun əyalətləri üzərində qurulacaq müstəqil dövlət ideyasını gündəmə gətirdi. İslamabad bunu dövlət bütövlüyünə birbaşa təhlükə kimi qəbul etdi.

O vaxtdan bəri Dürand xətti "xəttdir, amma sərhəd deyil": Pakistan onu beynəlxalq hüquqla tanınmış sərhəd hesab edir, Əfqanıstan isə qanunsuz və zorla qəbul etdirilmiş sayır. Bu isə sadəcə kartoqrafik mübahisə deyil, iki ölkə arasında münasibətləri daimi gərgin saxlayan fundamental siyasi və identiklik böhranıdır.

Postimperiya sindromu və puştun faktoru

Puştunlar - Əfqanıstanın ən böyük etnik qrupudur (əhalinin təxminən 42 faizi) və Pakistanda da mühüm demoqrafik qüvvədir (30 milyondan çox). Onların Əfqanıstan dövlətçiliyindəki tarixi rolu və sərhədləri aşan etnik strukturu onları bütün region siyasətində əsas aktora çevirir.

Kabil üçün puştun məsələsi təkcə tarixi yaddaş deyil, həm də legitimlik alətidir. Xüsusilə də öz gücünü puştun kimliyindən alan "Taliban" kimi hakimiyyət üçün Dürand xətti mövzusunda kompromisə getmək mümkün deyil. İddialardan imtina öz siyasi fəlsəfəsinin təməl daşlarından birindən imtina etmək demək olardı.

İslamabad üçün isə puştun faktoru ekzistensial təhlükədir. Ehtimal olunan puştun millətçiliyi ölkənin bütövlüyünü sarsıda, strateji əhəmiyyətli vilayətlərdə separatizm meyillərini alovlandıra bilər. Buna görə də Pakistan dini kimlik, iqtisadi inteqrasiya və zor gücünə söykənərək bu əhval-ruhiyyəni neytrallaşdırmağa çalışır.

Beləliklə, Dürand xətti sadəcə coğrafi bir xətt deyil. Bu, iki milli layihə arasında cəbhə xəttidir: etnik kimlik və tarixi yaddaş üzərində qurulan əfqan layihəsi ilə islamçı ideologiya və müstəmləkə irsi sərhədlər üzərində qurulan pakistan layihəsi.

Bugünkü gərginliyin səbəbləri: TTP-dən tutmuş regional balansın dəyişməsinə qədər

2021-in mirası: güc boşluğu və yeni siyasi dinamika

Avqust 2021 bütün regionun arxitekturası üçün dönüş nöqtəsi oldu. ABŞ qoşunlarının Əfqanıstandan çıxması ilə onilliklər boyu status-kvonu qoruyan köhnə balans sistemi çökdü. İslamabad ilk dəfə 20 il ərzində Vaşinqtonun vasitəçiliyi və "Taliban"a təzyiqi olmadan Kabil ilə üz-üzə qaldı. Bu isə ikitərəfli münasibətlərin təməlini kökündən dəyişdi.

İllərlə "Taliban" hərəkatının "xaç atası" kimi görünən Pakistan yeni rejimdən minnətdarlıq və strateji sadiqlik gözləyirdi. Amma reallıq fərqli oldu. Hakimiyyəti möhkəmləndirən talibanlar artıq özlərini suveren aktor kimi aparmağa, xarici siyasətdə müstəqillik və beynəlxalq legitimlik axtarmağa başladılar. Bu isə Pakistanın Əfqanıstan strategiyasının özülünü - talibanların "idarəolunan" qüvvə olduğu fərziyyəsini - sual altına qoydu.

TTP casus belli kimi: İslamabadın gözardı edə bilməyəcəyi təhdid

Bu gün Pakistan üçün ən ciddi başağrısı "Tehrik-e Taliban Pakistan" (TTP) adlı radikal silahlı qrupdur. Dövlətə qarşı mübarizə aparan bu təşkilat Əfqanıstan ərazisində sığınacaq tapıb. İslamabadın məlumatına görə, 2021-ci ildən sonra TTP döyüşçülərinin sayı iki dəfədən çox artaraq 6-8 min nəfərə çatıb. Təkcə 2023-cü ildə bu qrup 600-dən çox hücum həyata keçirib və nəticədə 850-dən artıq pakistanlı hərbçi və mülki şəxs həlak olub.

İslamabadın mövqeyinə görə, bu fəaliyyətlərə görə məsuliyyət birbaşa Kabula düşür. Pakistan hakimiyyəti deyir ki, TTP yaraqlıları Əfqanıstan torpaqlarından hücumların planlaşdırılması və hazırlanması üçün istifadə edir, hətta bəzi hallarda Əfqanıstan talibanları onlara logistika dəstəyi də göstərirlər. Pakistan üçün bu, diplomatiya deyil - daxili təhlükəsizlik və dövlətin sağ qalması məsələsidir.

Bu səbəbdən də İslamabad TTP düşərgələrinə zərbələri BMT Nizamnaməsinin 51-ci maddəsinə istinad edərək preventiv özünümüdafiə aktları kimi qiymətləndirir. Kabil isə bu addımları öz suverenliyinin və ərazi bütövlüyünün pozulması kimi görür. Hüquqi səviyyədəki bu qarşıdurma siyasi münaqişəni daha da dərinləşdirir.

Əfqan məntiqi: güc nümayişi və təzyiqə boyun əyməmək

Əfqanistan tərəfdən mənzərə tamam fərqlidir. Hakim "Taliban" hərəkatı hesab edir ki, Pakistan ona suveren dövlət statusu ilə bir araya sığmayan xarici siyasət kursunu diktə etməyə çalışır. İslamabadın öz ərazisində əməliyyatlar keçirməsinə razılıq vermək ikinci dərəcəli rolun qəbul edilməsi olardı - bu isə onun beynəlxalq ambisiyalarına birbaşa zərbədir.

Pakistana cavab isə bu gün gördüyümüz hərbi əməliyyatlar oldu. Əfqan qüvvələri sərhəd postlarına zərbələr endirməyə hazır olduqlarını göstərdi və bildirdi ki, bu cür reydlərin qiyməti qəbuledilməz dərəcədə yüksək olacaq. Taliban nümayəndələrindən biri Tolo News-a müsahibəsində açıq dedi:
"Əgər Pakistan ərazimizi pozmağa davam etsə, Dürand xətti od xəttinə çevriləcək. Biz heç kimə Əfqanıstana şərt diktə etməyə icazə verməyəcəyik".

Bu cavab daha dərin bir reallığı əks etdirir: Əfqanıstan artıq Pakistanın "strateji vassalı" olmaqdan çıxır və öz maraqlarını hətta güc hesabına müdafiə etməyə hazır müstəqil aktora çevrilir.

Müharibənin taktikası: "arı strategiyası" və assimmetrik dinamika

Hərbi baxımdan baxsaq, bu gün baş verən toqquşmaları spontan adlandırmaq olmaz. Talibanın tətbiq etdiyi taktika dəqiq hesablanmış, demək olar ki, riyazi dəqiqliyə malikdir. Onlar kütləvi frontal hücumlara girişmir, əvəzində "arı strategiyası"ndan istifadə edirlər - kiçik, çevik dəstələr zəif nöqtələrə zərbələr endirir, pakistani qarnizonlara fasiləsiz təzyiq yaradır. "Onlar arı kimi sancır və biz əks-hücum təşkil etməmiş geri çəkilirlər" - bunu Pakistan ordusunun zabitlərindən biri etiraf edib.

Belə hücumlar qarşısında Pakistan ordusunun müntəzəm hissələri manevr etməyə və geri çəkilməyə məcbur qalır, bundan sonra isə İslamabad artilleriya və aviasiyanı dövriyyəyə salır. Bu məqamda münaqişə dərhal sərhəd insidentindən çıxıb tammiqyaslı hərbi əməliyyat səviyyəsinə keçir.

İslamabad Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin (ISSI) məlumatına görə, 2025-ci ilin sentyabr-oktyabr aylarında Dürand xətti boyunca 70-dən çox silahlı toqquşma qeydə alınıb, hər iki tərəfdən ölənlərin sayı 400 nəfəri keçib. Pakistanın sərhədyanı rayonlarda aviasiyadan istifadə miqyası 2014-cü ildən bəri ən yüksək həddə çatıb.

Rolların dəyişməsi: etimad böhranı və yeni diplomatik xəritə

Amerikadan sonrakı dövrün əsas nəticələrindən biri Əfqanıstan-Pakistan münasibətlərində ağırlıq mərkəzinin təhlükəsizlikdən siyasət və diplomatiya müstəvisinə keçməsi oldu. Kabil İslamabadın təzyiqini kompensasiya etmək üçün fəal şəkildə yeni dayaqlar axtarır. Buna ən bariz nümunə Əfqanıstan xarici işlər naziri Amir Xan Muttəqinin Pakistana aviazərbələrin endirildiyi günlərdə Hindistana səfəri idi. Yeni Dehli Kabildə səfirliyini yenidən açmaq niyyətində olduğunu açıqladı - bu addım Pakistan tərəfindən strateji mühasirənin siqnalı kimi qəbul edildi.

Ənənəvi olaraq İslamabadın yaxın müttəfiqi kimi çıxış edən Pekin isə hər iki tərəf arasında tarazlıq saxlamağa çalışır. Çin üçün regiondakı sabitlik həyati əhəmiyyət daşıyır, çünki onun 60 milyard dollardan çox dəyəri olan əsas layihəsi - Çin-Pakistan İqtisadi Dəhlizi (CPEC) - məhz bu ərazidən keçir və təhlükəsizlik baxımından çox həssasdır. Amma Pekinin münaqişəni tənzimləmək imkanları məhduddur: Çin, Pakistan və Əfqanıstan arasında keçirilən üçtərəfli görüşlər gərginliyin davamlı şəkildə azaldılmasına gətirib çıxarmayıb.

İran, şərq sərhədində sabitliyin pozulmasından ehtiyatlanaraq "təmkin və dialoqa" çağırır. Yaxınlarda Pakistanla qarşılıqlı müdafiə sazişi imzalayan Səudiyyə Ərəbistanı da eskalasiyanın qarşısının alınmasının vacibliyini vurğulayan ehtiyatlı bəyanatlarla çıxış edib.

Bütün bu reaksiyalar bir şeyi göstərir: Əfqanıstan-Pakistan böhranı artıq çoxdan ikitərəfli gündəmdən çıxıb və regionda strateji qeyri-sabitliyin mühüm amilinə çevrilib.

Dürand xətti geosiyasi parçalanma kimi: köhnə xəritə və yeni reallıq

Dürand xətti - 130 ildən artıq əvvəl britaniyalı diplomat tərəfindən çəkilmiş sadə bir xətt deyil. Bu, Mərkəzi və Cənubi Asiyada qüvvələr balansını müəyyən edən geosiyasi oxdur. Onun strateji əhəmiyyəti yalnız etnik faktor və tarixi iddialarla deyil, həm də coğrafi yerləşməsi ilə bağlıdır: xətt Çinin Sincandakı maraqlarını Pakistanın Belucistanındakı, Əfqanıstanın Kunardakı və Hindistanın Cammu və Kəşmirdəki maraqları ilə birləşdirir.

Bu xətt mübahisəli qaldığı müddətcə region sabitliyə məhkumdur. O, dayanıqlı iqtisadi əməkdaşlığı mümkünsüz edir, nəqliyyat və enerji marşrutlarının inteqrasiyasını ləngidir, hər bir sərhəd insidentini potensial regional böhrana çevirir. Məhz buna görə də onun gələcəyi təkcə Əfqanıstan və Pakistan məsələsi deyil - bütövlükdə Avrasiya təhlükəsizlik arxitekturasının problemidir.

Hindistan: Əfqan oyununa qayıdış və "ikili caydırma" strategiyası

Hindistan üçün hazırkı böhran - Əfqanıstanda itirdiyi mövqeləri bərpa etmək və strateji rəqibi Pakistanı zəiflətmək üçün tarixi fürsətdir. Hələ 2000-ci illərdə Yeni Dehli Əfqanıstan iqtisadiyyatına 3 milyard dollardan çox sərmayə qoyaraq infrastruktur, təhsil və enerji sektorlarının ən böyük donorlarından biri idi. Taliban hakimiyyətə gəldikdən sonra bu təsir demək olar ki, yoxa çıxdı. İndi isə Hindistan geri dönür.

2025-ci ilin sentyabrında Amir Xan Muttəqinin Yeni Dehliyə rəsmi səfəri mühüm diplomatik mərhələ oldu. Hindistan diplomatik varlığını bərpa etmək və humanitar proqramları genişləndirmək niyyətini açıqladı. Daha da irəli gedərək, hindistanlı rəsmilər Pakistanu "regional sabitliyə ümumi təhdid" adlandırdılar.

Bu ifadə təsadüfi deyil: o, Hindistanın Əfqanıstan talibanı ilə anti-pakistan əsaslı strateji tərəfdaşlığa hazır olduğunu göstərir. Bu isə İslamabad üçün ikinci cəbhənin yaranması deməkdir - artıq təkcə şərqdən deyil, qərbdən də.

Hindistanın strateji məqsədi ikiqatdır:

Pakistanu iki sərhəddə qüvvələrini bölməyə məcbur edərək zəiflətmək.
Əfqanıstan vasitəsilə Mərkəzi Asiyada möhkəmlənmək və İran, Orta Asiya və Rusiya ilə əlaqələr üçün tranzit qovşağa çevrilmək.
Çin: məcburi vasitəçi və CPEC üzərində mərc

Çin üçün Əfqanıstan-Pakistan qarşıdurması ilk növbədə iqtisadi təhlükədir. "Bir kəmər, bir yol" təşəbbüsünün mərkəzi elementi olan Çin-Pakistan İqtisadi Dəhlizi (CPEC) sabitsiz ərazilərdən keçir və dəfələrlə silahlı hücumlara məruz qalıb. Dürand xəttində gərginliyin artması on milyardlarla dollar dəyərində infrastruktur və investisiya risklərini artırır.

Pekin vasitəçi rolunu oynamağa çalışır, üçtərəfli görüşlər təşkil edir, dialoq platforması təklif edir. Amma onun talibanlar üzərində təsiri məhduddur. Böyük iqtisadi vədlərə baxmayaraq, Kabil Çini neytral vasitəçi kimi deyil, Pakistanın müttəfiqi kimi görür. Bundan başqa, Pekin Əfqanıstandan Sincana ekstremizmin sızması və puştun radikalları ilə uyğur islamçılar arasında əlaqələrin güclənməsindən narahatdır.

Əgər eskalasiya dərinləşsə, Çin CPEC layihələrini qorumaq üçün hərbi mövcudluğunu artırmağa və ya hətta sərhədin birgə patrul formatlarını təklif etməyə məcbur qala bilər. Bu isə regionun strateji düzənini dəyişdirəcək və Pekinlə İslamabad arasında daha sıx hərbi bağların yaranmasına gətirib çıxaracaq.

ABŞ: "kulis arxası" strategiya və regionun məqsədli qeyri-sabitləşdirilməsi
Vaşinqton 2021-dən sonra rəsmən Əfqanıstan dosyesindən uzaqlaşdığını desə də, prosesləri diqqətlə izləyir. Çin və Rusiya ilə yeni qlobal qarşıdurma fonunda ABŞ üçün Mərkəzi Asiya Pekini resurs və diqqət baxımından yayındıra bilən "idarə olunan qeyri-sabitlik" strategiyasının tərkib hissəsidir.

ABŞ-ın məqsədi Pakistanın tam çöküşü deyil: bu ölkə nüvə gücüdür, antiterror gündəmində də vacib oyunçu olaraq qalır. Amma Vaşinqton Əfqanıstan-Pakistan gərginliyini Çinin manevr imkanlarını məhdudlaşdırmaq, iqtisadi böhran şəraitində İslamabadın Qərb maliyyə sistemindən asılılığını artırmaq üçün fürsət kimi görür.

Amerikalı beyin mərkəzləri Dürand xəttini getdikcə daha çox "XXI əsrin geosiyasi tətikləyicisi" adlandırır. CSIS-in 2025-ci ilin avqust hesabatında qeyd olunur: "Dürand xətti boyunca qeyri-sabitlik Pekin və İslamabadın əllərini uzun müddətə bağlaya, ABŞ-a Hind-Sakit okean məkanında strateji manevr üçün yeni pəncərələr aça bilər".

İran: kənar məhəllədə tarazlıq oyunu və "puştun faktoru" qorxusu
İran tarixi olaraq Əfqanıstandakı şiə Həzara azlığı ilə yaxın münasibətlər saxlayır, sünni puştun radikalizminə isə ehtiyatla yanaşır. Dürand xəttindəki eskalasiya daha geniş toqquşmaya çevrilə və İranın şərq vilayətlərini sarsıda, onun Mərkəzi Asiyadakı mövqelərini çətinləşdirə bilər.

Tehran "dialoq və təmkin" çağırışı edir, amma Əfqanıstan-Pakistan münasibətlərinin çökməsi halında öz maraqlarını qorumaq üçün seçilmiş qruplaşmalara dəstək verərək daha aktiv xətt tutur. Uzun vadədə İranın marağı aydındır: onu Çin və Mərkəzi Asiya ilə birləşdirən trans-əfqan nəqliyyat dəhlizi, yəni Dürand xəttində risklərin minimuma endirilməsi.

Rusiya və Mərkəzi Asiya: kənardan izləyənlər, yoxsa potensial iştirakçılar
Moskva ənənəvi olaraq Əfqanıstan-Pakistan mövzusunu "Cənubi Asiyanın daxili işi" kimi kənardan izləyirdi. Lakin talibanların güclənməsi, ekstremist aktivliyin artması, qaçqın axınının mümkünlüyü bu böhranı tezliklə postsovet məkanının probleminə çevirə bilər.

Rusiya və Mərkəzi Asiya ölkələri situasiyanı diqqətlə monitorinq edir. Dürand xəttində eskalasiya Moskvanı ilk növbədə İran və Çinlə, ŞƏT və KTMT çərçivəsində daha fəal koordinasiyaya itələyə bilər. Cənub sərhədlərində təhlükəsizlik kəskinləşərsə, bu koordinasiya diplomatiyadan hərbi müstəviyə keçə bilər.

Gələcəyin ssenariləri: bitməyən müharibə ilə yeni sərhəd düzəni arasında
Dürand xəttinin ətrafında baş verənlər qısamüddətli zorakılıq dalğası deyil. Burada təkcə iki dövlət deyil, iki tarixi narrativ, iki gələcək layihəsi toqquşur. Ona görə də proqnoz həftə və ayların yox, illər və onilliklərin ölçüsündə aparılmalıdır. Bu gün ən real üç ssenarini ayırd etmək olar.

Ssenari I: "Tükəndirən, sonsuz müharibə"
Ən mümkün ehtimal budur: münaqişə uzanan, dalğavari xarakter alır, nisbi sakitlik intervalları döyüş alovlanmaları ilə əvəzlənir. Tərəflər "idarə olunan eskalasiya" mexanizmini saxlayır:
Pakistan: TTP-yə qarşı periodik aviazərbələr və xüsusi əməliyyatlar.
Əfqanıstan: sərhəd postlarına zərbələr və güc nümayişi.

Heç kim rəsmi müharibəyə getmir: beynəlxalq nəticələr və daxili sarsıntılar qorxudur. Vuruşma "həddən aşağı" qalır: formal elan yox, real itkilər var.

Nəticələr:
• region xroniki qeyri-sabitliyə sürüşür;
• inteqrasiya layihələri, o cümlədən CPEC, daimi risk zonasında qalır;
• üçüncü tərəflərin - Hindistan, Çin, İran - balanslaşdırıcı rolu artır;
• Dürand xətti Mərkəzi Asiyanın "əbədi cəbhəsi"nə çevrilir, Kəşmirdə Hindistanla Pakistan arasındakı nəzarət xəttini xatırladır.

Risklər:
• radikal qrupların güclənməsi və transsərhəd aktivliyin artması;
• xarici oyunçuların daha dərindən cəlb olunması;
• Pakistanda puştunlar arasında separatçı meyllərin yüksəlməsi.

Ssenari II: "Status-kvonun yumşaq yenidən baxışı"
Orta müddətdə daxili və xarici təzyiqlər Dürand xəttinə de-fakto korrektələr gətirə bilər, hətta hüquqi tanınma olmasa belə. Əfqanıstan rəsmən sərhədi tanımaqdan imtinanı saxlayır, amma praktik razılaşmalar gündəmə gəlir:
• sərhədin seçilmiş hissələrinin demarkasiyası;
• bufer zonalar;
• təhlükəsizlik və patrulun birgə mexanizmləri;
• TTP-yə qarşı koordinasiya.

Bu model güclü vasitəçilik - məsələn, Çin və ya başqa böyük oyunçular - və hər iki tərəfdə siyasi iradə olduqda işləyər.

Nəticələr:
• gərginliyin kəskinliyi azalır, əməkdaşlıq üçün baza formalaşır;
• Əfqanıstan tədricən regional infrastruktur və enerji layihələrinə qoşulur;
• Mərkəzi və Cənubi Asiyanın kəsişməsində yeni təhlükəsizlik modeli yaranır.

Risklər:
• Əfqanıstan daxilində müqavimət: Dürand üzrə istənilən razılaşma "xəyanət" kimi təqdim oluna bilər;
• kompromisi pozmaq istəyən radikal qrupların təxribatları.

Ssenari III: "Böyük partlayış"
Ehtimalı aşağıdır, lakin ən fəlakətli variantdır: proses nəzarətdən çıxır və tammiqyaslı müharibəyə çevrilir. Tətikləyicilər belə ola bilər:
• Pakistanda çoxsaylı qurbanlarla nəticələnən böyük TTP terroru;
• İslamabadın Əfqanıstan dərinliyinə genişmiqyaslı aviazərbəsi;
• üçüncü tərəfin silahlı müdaxiləsi və ya puştun bölgələrində separatizmin alışması.

Tammiqyaslı müharibə milyonlarla qaçqın axını, radikalizmin partlayışı, regional layihələrin alt-üst olması və xarici dövlətlərin cəlb olunması deməkdir. Bu, təkcə Cənubi Asiyanı deyil, bütün Avrasiyanı sarsıda bilər.

Əsas nəticələr: Dürand xətti postmüstəmləkə böhranının simvolu kimi

Dürand xətti təkcə coğrafi sərhəd deyil, bölgənin strateji xəritəsini hələ də formalaşdıran müstəmləkə mirasının simvoludur. Əfqanıstanın onu tanımaması kapriz yox, milli kimlik və siyasi legitimliyin ayrılmaz hissəsidir.
Münaqişə sistemlidir: onu qidalandıran etnik, ideoloji və tarixi amillər yalnız hərbi üsullarla aradan qaldırıla bilməz.
ABŞ-ın Əfqanıstandan çıxışı güc boşluğu yaradıb və bu boşluğu Hindistan, Çin, İran kimi yeni oyunçular doldurmağa başlayıb. Əfqanıstan-Pakistan qarşıdurması daha geniş geosiyasi rəqabət meydanına çevrilir.
Pakistan ikiqat təzyiqlə üz-üzədir: daxildə TTP təhlükəsi, xaricdə isə daha müstəqil davranan Kabilin təzyiqi.
Qarşıdurma artıq sərhəd mübahisəsindən çıxıb regional nizam modellərinin strateji toqquşmasına çevrilib.
Tövsiyələr: post-Dürand dövrü üçün strategiya

Əfqanıstan - Pakistan - Çin üçtərəfli daimi formatının yaradılması: təhlükəsizlik koordinasiyası, TTP-yə qarşı mübarizə və sərhədyanı zonaların birgə idarə edilməsi mandatı ilə.
Dürand xəttinin beynəlxalq legitimləşdirilməsi: BMT və ya ŞƏT vasitəçiliyi ilə hüquqi tanınma mümkün olmasa belə, faktiki statusun və insidentlərin idarə mexanizmlərinin təsbit edilməsi vacibdir.
Əfqanıstanın CPEC, TAPI, CASA-1000 kimi regional layihələrə inteqrasiyası eskalasiyanın qarşısını alan iqtisadi asılılıq mühiti yarada bilər.
Sərhəddə etimad tədbirləri: birgə patrullar, kəşfiyyat məlumatlarının mübadiləsi, TTP-yə qarşı ortaq əməliyyatlar.
Regional güclərin - İran, Rusiya, Mərkəzi Asiya ölkələrinin - çoxtərəfli dialoq formatına cəlb edilməsi daha dayanıqlı təhlükəsizlik arxitekturası formalaşdırmaq üçün vacibdir.
İmperiyanın kabusları və yeni reallıq

Dürand xətti XIX əsrin geosiyasi mirası olmaqdan daha artıqdır. O, postmüstəmləkə dünyanın bütün dramını əks etdirən güzgüdür: britaniyalı diplomatların qələmi ilə çəkilmiş sərhədlər 130 ildən sonra da qan tökməyə davam edir. Amma bu gün qayalı dağlarda gedən döyüşlər keçmiş deyil - gələcəkdir.

Gələcək, hansı ki, köhnə imperiya xəritələri yeni reallıqların təzyiqi altında parçalanır, onların dağıntıları üzərində yaranmış dövlətlər isə öz yerlərini yenidən müəyyənləşdirməyə məcbur qalır.

Bu, lokal qarşıdurma və ya adi sərhəd insidenti deyil. Bu, Mərkəzi və Cənubi Asiyada sərhədlərin, kimliklərin və ittifaqların yenidən düşünülməsi prosesinin başlanğıcıdır. Və bu proses başa çatmayana qədər Dürandın kabusları kölgədən çıxıb öz qanlı məhsulunu biçməyə və dünyaya xatırlatmağa davam edəcək: tarix bitmir - o sadəcə formasını dəyişir.