Liberalizmin süqutu: dünya qlobal dəyişikliklərin astanasında

Tarix: 2 Oktyabr 2024 13:45

Son səksən il ərzində hökmranlıq etmiş liberal dünya nizamı böhran mərhələsinə daxil olub. Onun institusional əsası yeni çağırışlarla üzləşərək öz funksionallığını itirib. Qərbin maraqlarını qoruyan qaydalara əsaslanan bu nizam artıq qlobal problemləri ədalətli şəkildə həll edə bilmir. Dünya gücləri getdikcə daha çox yeni sistemin və yeni güc mərkəzlərinin yaradılmasının vacibliyini vurğulayır.

Fransa Prezidenti Emmanuel Makron, qlobal səhnədə məhdud təsirinə baxmayaraq, 22 sentyabr 2024-cü il tarixində narahatlığını ifadə edərək islahata çağırıb: "Ədalətsiz dünya nizamı dəyişdirilməlidir ki, sülh içində birgəyaşayış təmin olunsun." Makron, BMT, Dünya Bankı və BVF kimi beynəlxalq institutların yenidən nəzərdən keçirilməsinin vacibliyini vurğulayıb.

Çin və Rusiya liderləri daha da irəli gedirlər. Vladimir Putin və Si Tszinpin çoxqütblü nizama dəstək verdiklərini uzun müddətdir bildirirlər. Putin 2024-cü ilin iyul ayında bəyan edib: "Hazırkı sistem hegemonluğa və birtərəfli qərarlara məruz qalıb. Bütün ölkələrin maraqlarının nəzərə alınacağı yeni güc balansı yaradılmalıdır."

Köhnəlmiş dünya nizamı: islahatlar, yoxsa yeni başlanğıc?

Soyuq müharibədən sonra ABŞ-ın strateji xətti kimi bərqərar olan təkqütblülük, son onilliklərdə baş verən geosiyasi dəyişikliklər nəticəsində dayanıqlığını itirib. Çinin yüksəlişi, Rusiyanın möhkəmlənməsi və digər regional oyunçuların ortaya çıxması mövcud nizamın aktuallığını şübhə altına alıb. Politoloq İan Bremmer Time jurnalına verdiyi müsahibədə qeyd edir: "Liberal dünya nizamı vaxtilə yaxşı idi, lakin bu gün artıq bir çox ölkələrin ehtiyaclarını ödəyə bilmir."

Dünya nizamının əsas elementi olan BMT onun köhnəlmişliyinin açıq nümunəsidir. Afrika, Latın Amerikası və İslam dünyası hələ də Təhlükəsizlik Şurasında təmsil olunmur, bu da onun legitimliyini və qlobal problemləri effektiv həll etmək qabiliyyətini zəiflədir. BMT Təhlükəsizlik Şurasının islahatı çoxdan təxirəsalınmaz bir vəzifə olub, lakin hələ də bu istiqamətdə siyasi iradə ortaya qoyulmayıb.

Yoxsulluq və su çatışmazlığı: partlayış təhlükəsi olan çağırışlar

Qlobal yoxsulluq mövcud dünya nizamının həll edə bilmədiyi əsas humanitar problemlərdən biri olaraq qalır. 2022-ci ilin məlumatlarına görə, dünyanın ən zəngin 1%-i qlobal kapitalın 38%-nə sahibdir, halbuki dünya əhalisinin yarısı yalnız 2%-ə malikdir. Bu sərvət bölgüsündəki balanssızlıq sosial və siyasi gərginlikləri daha da artırır ki, bunlar miqrasiya böhranlarına və regional münaqişələrə çevrilir.

Su çatışmazlığı problemi isə daha az əhəmiyyətli deyil. İqlim dəyişikliyi ilə birlikdə bu problem təhlükəli miqyas alır. BMT-nin məlumatlarına görə, 2030-cu ilə qədər 700 milyon insan su böhranı səbəbindən qaçqın ola bilər. Qlobal yoxsulluq şəraitində su çatışmazlığı bərabərsizliyi dərinləşdirir və milyonlarla insanı yeni torpaqlar axtarmağa məcbur edir ki, bu da Şimal və Cənub ölkələrində partlayış təhlükəli münaqişələr yaradır.

Dünya sisteminin gələcəyi: islahat, yoxsa paradigma dəyişikliyi?

Bu günün əsas sualı ondan ibarətdir ki, mövcud dünya nizamını islahatlar vasitəsilə yaxşılaşdırmaq mümkündürmü, yoxsa tamamilə yeni bir sistem lazımdır? Bir çox ekspertlər belə düşünür ki, islahatlar qaçılmaz olanı sadəcə gecikdirəcək. Harvard Universitetinin professoru Cozef Nay bu barədə belə qeyd edir: "Dünya artıq köhnə institutların girovu olaraq qala bilməz, çünki onlar artıq işləmir."

Bu debatlar Türkiyədə də aktiv şəkildə aparılır. Şərq ilə Qərbin kəsişməsində yerləşən Türkiyə, öz yeni geosiyasi yönümünü axtarır. Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan qeyd edir: "Türkiyə qlobal transformasiyaya hazır olmalı, eyni zamanda sabitliyini və daxili gücünü qorumalıdır." Türkiyə də bir çox digər ölkələr kimi seçim qarşısındadır: ya yeni reallıqlara uyğunlaşacaq, ya da öz təsir gücünü itirmək riski ilə üzləşəcək.

... Dünya nizamı, müharibədən sonrakı sabitliyin əsası olaraq, artıq yeni çağırışlarla başa çıxa bilmir. Getdikcə daha aydın olur ki, qlobal problemlərin həlli üçün mövcud institutların sadəcə islahatı kifayət deyil, bütün dövlətlərin maraqlarını nəzərə alan yeni bir nizam yaradılmalıdır. Henri Kissincer bu barədə belə qeyd edir: "Əsl siyasət qaçılmaz dəyişiklikləri idarə edə bilməkdən ibarətdir." Dünya nizamı təkamül etməli, əks halda o, yeni münaqişələr və qeyri-sabitliyin mənbəyinə çevriləcək.

Son onilliklərdə, Soyuq müharibədən sonra təkqütblülüyə əsaslanan qlobal dünya nizamı ciddi çağırışlarla üzləşib ki, bu da onun effektivliyini və yeni geosiyasi və iqtisadi risklərə adekvat cavab vermək qabiliyyətini şübhə altına alır. Əsas problem ondadır ki, Birləşmiş Ştatların rəhbərlik etdiyi təkqütblü sistem bir sıra qlobal böhranlarla - maliyyə təlatümlərindən tutmuş regional münaqişələrə və artan geosiyasi rəqabətə qədər - mübarizə aparmaqda aciz qalıb. Bu məqalədə biz mövcud dünya nizamının niyə təsirsiz olduğunu və niyə çoxqütblü dünyanın sabit və ədalətli inkişaf üçün zəruri olduğunu araşdırırıq.

Təkqütblü dünyanın süqutu: əsas çağırışlar

Təkqütblü dünyanın qarşılaşdığı əsas çağırışlardan biri 2008-ci il maliyyə böhranı oldu. Bu böhran mövcud iqtisadi institutların zəifliyini açıq şəkildə nümayiş etdirdi. Qlobal maliyyə axınlarını tənzimləmək və sabitliyi təmin etmək üçün nəzərdə tutulmuş sistemlər qeyri-effektiv çıxdı. Nəticədə, dünya üzrə milyonlarla insan iqtisadi çətinliklərlə üzləşdi və beynəlxalq maliyyə sistemində mühüm təsirə malik ölkələr uzunmüddətli effektiv həllər təklif edə bilmədilər.

Nobel mükafatı laureatı, iqtisadçı professor Cozef Stiqlitzin qeyd etdiyi kimi: "Qərb institutlarının nəzarətində olan qlobal maliyyə sistemi artıq sabit inkişaf və dayanıqlılığı təmin etmək vəzifəsinin öhdəsindən gələ bilmir." Onun fikri statistika ilə təsdiqlənir: BVF-nin məlumatlarına görə, 2009-cu ildə qlobal ÜDM 0,1% azaldı və iqtisadi disbalanslar xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə daha da artdı.

Geosiyasi qeyri-sabitlik: regional münaqişələrin artması

İqtisadi problemlərdən əlavə, müasir dünya nizamı regional münaqişələrin artmasını və geosiyasi gərginliyin güclənməsini də qarşısını ala bilmədi. Buna Yaxın Şərqdəki müharibələr, Ukrayna böhranı, həmçinin Afrika və Asiyada baş verən çoxsaylı münaqişələr misaldır. Henri Kissincer kimi siyasi ekspertlər qeyd edirlər ki, qlobal güclər tərəfindən regional problemlərə lazımi diqqət yetirilmədiyi təqdirdə, bu münaqişələr davam edir və qlobal sabitliyə təhlükə yaradır.

"Təkqütblü dünya artan geosiyasi riskləri cilovlamaqda aciz qaldı, əksinə, millətçiliyin və revanşizmin artmasına səbəb oldu", - deyə politoloq Con Mirşaymer vurğulayır. O, Qərbin diplomatik mexanizmlərinin qeyri-effektiv olduğunu, müstəqil siyasət aparmaq istəyən regional oyunçuların sayının artdığı şəraitdə bu mexanizmlərin uğursuzluğa düçar olduğunu bildirir.

İqtisadi disbalans və yeni güc mərkəzləri

Mövcud dünya nizamının qarşılaşdığı əsas problemlərdən biri də iqtisadi disbalansdır. Bu problem Çin və Hindistan kimi yeni iqtisadi nəhənglərin yüksəlməsi ilə daha da güclənir. G7 ölkələrinin əlində cəmləşmiş əsas iqtisadi güc artıq reallığa uyğun gəlmir, çünki BRICS ölkələrinin dünya iqtisadiyyatındakı payı ildən-ilə artır. Dünya Bankının məlumatına görə, 2023-cü ildə BRICS ölkələri qlobal ÜDM-in təxminən 32%-ni istehsal edib ki, bu da G7 ölkələrinin göstəricilərini üstələyib.

Çoxqütblü dünya, iqtisadi resursların və siyasi gücün daha ədalətli bölgüsünü nəzərdə tutur və bu, zərurətə çevrilir. BRICS sammitində çıxış edən Braziliyanın sabiq prezidenti Luis İnasiu Lula da Silva bu barədə belə qeyd edib: "Biz inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün daha inklüziv və ədalətli yeni bir beynəlxalq nizama ehtiyac duyduğumuzu görürük. Dünya artıq təkqütblü ola bilməz və iqtisadi güc yenidən bölüşdürülməlidir."

Qlobal Cənub ölkələrinin təsirinin artması

Çoxqütblü dünyaya keçidin ən əhəmiyyətli əlamətlərindən biri Qlobal Cənub ölkələrinin təsirinin artmasıdır. Son illərdə bu ölkələr, əvvəllər dünya iqtisadiyyatının periferiyasında yerləşsələr də, qlobal proseslərdə öz təsirlərini tədricən artırırlar. Afrika, Latın Amerikası və Asiya, iqtisadi və demoqrafik faktorların təsiri ilə gələcək beynəlxalq münasibətlər sistemində əsas oyunçulara çevrilir.

Məşhur politoloq və iqtisadçı Samuel Hantinqtonun qeyd etdiyi kimi: "Dünya getdikcə daha çox çoxqütblü olur və bu, qaçılmazdır. Belə dinamik iqtisadi və siyasi inkişaf şəraitində tək bir supergücün hegemonluğu mümkün deyil." BMT-nin məlumatlarına görə, 2030-cu ilə qədər dünya əhalisinin 60%-dən çoxu Asiya və Afrika ölkələrində yaşayacaq, bu da həmin bölgələri qlobal sabitlik üçün strateji əhəmiyyətli edir.

Qlobal təhlükəsizliyin yeni çağırışları

Müasir təhlükəsizlik çağırışları, o cümlədən kibertəhdidlər, iqlim dəyişikliyi və terrorizm, çoxsaylı oyunçuların iştirakı ilə çoxşaxəli həllər tələb edir. Fərdi dövlətlərin maraqlarına yönəlmiş təkqütblü sistem bu təhlükələrə effektiv cavab vermək iqtidarında deyil. Məsələn, iqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizə bütün ölkələrin kollektiv fəaliyyətini tələb edir, lakin təkqütblü dünya Paris Sazişi kimi qlobal ekoloji təşəbbüslərin icrasına nail ola bilmədi.

BMT-nin baş katibi Antonio Quterreş dəfələrlə çoxtərəfliliyin əhəmiyyətini vurğulayıb: "Müasir çağırışlar kollektiv fəaliyyət tələb edir. İqlim dəyişikliyi, kibertəhdidlər və ya miqrasiya böhranları kimi təhlükələrlə təkbaşına heç kim mübarizə apara bilməz." Lakin təkqütblü sistem bu fəaliyyətləri əngəlləyir, diqqəti əsas dövlətlərin milli maraqlarına yönəldir və qlobal problemləri kənarda qoyur.

Çoxqütblü dünyanın zəruriliyi

Çoxqütblü dünyaya keçid qaçılmazdır. Bu, yalnız müasir iqtisadi və siyasi reallıqlara cavab deyil, eyni zamanda qlobal çağırışlarla effektiv mübarizə aparmağın yeganə yoludur. Rusiyalı politoloq Sergey Karaganovun vurğuladığı kimi: "Təkqütblü sistem köhnəlib. Dünya çoxdan artıq təkqütblü deyil və bu gün biz yeni güc mərkəzlərinin beynəlxalq arenada yer aldığını görürük ki, onlar qlobal oyun qaydalarının yenidən nəzərdən keçirilməsini tələb edir."

Çoxqütblü dünya müxtəlif ölkə və regionların maraqlarının tarazlığını nəzərdə tutur ki, bu da bütün tərəflərin maraqlarını nəzərə alan kompromis və həllərin əldə edilməsinə imkan verir. BRICS ölkələri, Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı, Avrasiya İqtisadi Birliyi və digər regional birliklər çoxşaxəli həllər yönündə alternativ əməkdaşlıq modellərinin həyat qabiliyyətini nümayiş etdirir.

... Təkqütblülük prinsipləri üzərində qurulmuş müasir qlobal dünya nizamı mövcud çağırışlarla başa çıxa bilmir. İqtisadi böhranlar, regional münaqişələr və beynəlxalq arenada yeni oyunçuların artması onun qeyri-effektivliyini sübut edir. Çoxqütblü dünyaya keçid yalnız zəruri deyil, qaçılmazdır, çünki yalnız belə bir sistem hakimiyyətin, resursların və imkanların ədalətli bölgüsünü təklif edə, həmçinin qlobal sistemin bütün iştirakçıları üçün sabit inkişafı təmin edə bilər.