Mərkəzi Bankın 9 milyard dolları: devalvasiya sığortası, yoxsa...

Tarix: 11 Yanvar 2023 08:40

Azərbaycan Mərkəzi Bankının valyuta ehtiyatları 2022-ci il ərzində 27,1 faiz artaraq 2023-cü il 1 yanvarına 8 milyard 995,7 milyon ABŞ dollarına çatıb. Qurumun açıqladığı məlumatdan aydın olur ki, indiki məbləğ 2021-ci il dekabrın 1-i ilə müqayisədə 12,9 faiz artım deməkdir.

Sonxeber.net musavat.com-a istinadən xəbər verir ki, Mərkəzi Bank həmçinin bildirir ki, bu il yanvarın 1-nə Azərbaycanda pul bazası 17 milyard 460,3 milyon manat təşkil edib. Bu, ötən il dekabrın 1-i ilə müqayisədə 4,5 faiz çoxdur. Lakin 2022-ci il ərzində ölkədə pul bazası son 1 ildə isə 2,7 faiz azalıb.

Qeyd edək ki, uzun müddət Azərbaycanın valyuta ehtiyatları ölkənin oksigen yastığı kimi təbliğ olunub  - hər hansı böhrandan qurtarıcı yastıq. Lakin 2014-2015-ci illərdə neft qiymətlərinin kəskin düşməsi nəticəsində 2015-ci ildə baş verən iki ağır devalvasiyadan sonra bu mif darmadağın oldu. Çünki 2015-ci ilin əvvəlində Mərkəzi Bankın əlində olan 13 milyard 758,3 milyon dollar valyuta ehtiyatı, ilin sonuna 5 milyard 16,7 milyon dollara enib. Səbəb də Mərkəzi Bankın manatın məzənnəsini qorumaq üçün ehtiyatlarını bazara çıxarması olub.

Ondan sonra neft qiymətlərindəki sabitləşmə, ardınca tədricən bahalaşma nəticəsində ölkəyə dollar axını artıb və Mərkəzi Bankın ehtiyatları da çoxalıb. Belə ki, 2017-ci ilin əvvəlinə ehtiyatlar 3 milyard 974,4 milyon dollar, 2018-ci ilin əvvəlinə 5 milyard 334,6 milyon dollar, 2019-cu ilin əvvəlinə 5 milyard 625,7 milyon dollar, 2020-ci ilin əvvəlinə 6 milyard 258 milyon dollar, 2021-ci ilin əvvəlinə 6 milyard 369,4 milyon dollar, 2022-ci ilin əvvəlinə 7 milyard 75 milyon dollar həcmində rəsmiləşib.

Son 5 ildə Azərbaycan hökuməti manatın məzənnəsini sabit saxlamaq xətti yürüdür: dollar/manat məzənnəsi 1,7 manat həddində saxlanılır. Hətta 2022-ci ildə manatın məzənnəsində real möhkəmlənmə baş versə də, bu, rəsmi məzənnədə əksini tapmayıb.

İqtisadçı-ekspert Rövşən Ağayevin sözlərinə görə, ən azı bu il də hökumət mövcud məzənnəni saxlamaq niyyətindədir: "Mərkəzi Bankın bu il üzrə pul siyasəti bəyanatında qeyd olunur ki, "inflyasiya proseslərinə məzənnənin ötürücülük potensialı 2023-cü ildə də nəzərə alınacaq". Bu qeyd məzənnə sabitliyinin bu il də maksimum qorunacağını göstərir. Mərkəzi Bankın statistikasına görə, 2022-ci ilin 11 ayı ərzində Azərbaycan manatının qeyri-neft çəkili nominal effektiv məzənnəsi 13,6 faiz, real effektiv məzənnəsi 6,5 faiz bahalanıb. İdxaldan yüksək asılılığı olan ölkə üçün bu, idxal inflyasiyasının təzyiqini xəfiflədən, amma qeyri-neft ixracını çeşidləndirmək istəyən ölkə üçün beynəlxalq bazarlarda rəqabət qabiliyyətinə neqativ təsir göstərən amildir.

Manatın qeyri-neft çəkili effektiv məzənnəsinin formalaşmasında həlledici rolu ölkənin qeyri-neft xarici ticarətinin təxminən 70 faizini formalaşdıran 7 əsas valyuta oynayıb: lirə, rubl, lari, təngə, avro, yuan və isveçrə frankı.

Azərbaycan manatı onlardan 5-nə münasibətdə nominal olaraq bahalanıb, 2-nə münasibətdə ucuzlaşıb. Ucuzlaşma gürcü larisinə (14,4 faiz) və rus rubluna (22 faiz) münasibətdə olub.

Digər valyutalara nəzərən bahalanma belə olub: türk lirəsi - 31,6 faiz, qazax təngəsi - 8 faiz, avroya - 8,3 faiz, İsveçrə frankı- 3 faiz, Çin yuanı 11 faiz.

Real effektiv məzənnə indeksinə təsir göstərən ikinci mühüm amil olan inflyasiyaya gəldikdə, 11 ayın yekunlarına görə 7 ölkədən yalnız 2-də illik inflyasiya Azərbaycandan (bizdə 13,8 faiz) yüksək olub: Qazaxıstanda 20 faiz, Türkiyədə 84 faiz. Digər ölkələrdə belə olub: Çin 2,5 faiz, Gürcüstan 10,5 faiz, avro məkanı 10,7 faiz, Rusiya 11 faiz, İsveçrə 11,5 faiz. Azərbaycanla xarici ticarətdə ən yüksək paya malik 2 ölkədən biri kimi Türkiyədə inflyasinın həddən artıq yüksək səviyyəsi manatın real effektiv bahalanma səviyyəsinə nisbətən azaldıcı təsir göstərib".

Azərbaycanda manatın məzənnəsinin neft qiymətlərinə bağlı olması, hökumətin inzibati müdaxilələrlə manatın məzənnəsini sabit saxlaması əksər mütəxəssislər tərəfindən mənfi hal kimi qiymətləndirilir. İqtisadçı-ekspert Elman Sadiqov hesab edir ki, reallığa baxdıqda, bu asılılıq təbii görünür: "Əgər bir ölkənin ixracının 70 faizdən çoxunu 1 əmtəə təşkil edirsə, həmin ölkənin valyutası həmin 1 əmtəənin qiymətindən asılıdır. Həmin əmtəənin qiymətindəki hər 1 dollar dəyişiklik həmin valyutaya təsir edir. Hər 10 dollar dəyişiklik isə həmin valyutaya qarşı (xarici və daxili) spekulyantların hücumlarını şərtləndirir. Bu bazarın incəliklərini bilmək kifayətdir ki, azacıq zəifləmiş valyutaya qurdların hücumunu dərk və ehtimal edə biləsən. Bazarı daha yaxşı bilən maliyyəçi-spekulyantlar əhalinin əlindən o dollarları elə yığarlar, dövlətin valyuta ehtiyatlarını elə 0-a çəkərlər ki, bunu hiss edib müəyyən etməyə, qərar qəbul etməyə vaxt olmaz. Çünki manatın kursu spekulyantlar üçün həm həssas olacaq, həm asan şəkildə proqnozlaşdırıla bilən olar, həm də həcm böyük olmadığı üçün spekulyasiyalara tab gətirməz. Bizim strateji valyuta ehtiyatlarımız trilyonlarla dollar deyil, cəmi 59 milyard dollardır. Türkiyənin 129 milyard dollarını bir neçə aya əridə bildilər... Bunlar sözdə deyilməsi asan, iqtisadi və maliyyə dünyasının sərt və acı reallıqları dərk edildikcə nə qədər təhlükəli olduğu anlaşılan məsələlərdir".

Ekspertə görə, zərurət yaranarsa, hökumətin nəzarət altında yumşaq devalvasiyaya getməsi məqbul variantdır: "Bunun da öz şərtləri var. Bir ölkənin valyutası 2 halda devalvasiyaya uğrayır. Ya məcburən (tədiyə və ticarət balansları mənfi saldoda olur və ölkə valyutaya olan tələbini ödəmək üçün ya valyuta ehtiyatlarını xərcləmək istəmir, ya da valyuta ehtiyatları tükəndiyi üçün xərcləyə bilmir), ya da könüllü olaraq intervensiya yolu ilə. Məsələn, Çin, Yaponiya, hərdən Avropa İttifaqı və sair. Yəni ixracını dəstəkləmək, (rəqabət qabiliyyətini artırmaq məqsədilə) məhsullarının qiymətlərini ucuzlaşdırıb daha çox satmaq, ixrac etmək, iqtisadiyyatlarını genişləndirmək üçün. Biz hazırda devalvasiyaya getməyə məcburuq? Xeyr. Əksinə, üzən məzənnə olsaydı, dolların kursu 2022-ci ildə təxminən 1.30 manata qədər düşərdi. Könüllü olaraq devalvasiyaya getmək səbəbləri var? Təəssüf ki, yoxdur. Çünki bizim qeyri-neft ixracımız manatın devalvasiyasına müsbət reaksiya verə bilmir, ciddi müsbət korelyasiya yaranmır. Müəyyən korelyasiya var. Amma bu korelyasiyanın faydaları devalvasiyanın zərərlərini örtə, kompensasiya edə bilmir. Zərərlər daha çox olur. Buna görə də ilk öncə qeyd etdiyim məsələlər araşdırılmalı, təhlil olunmalı, bu korelyasiyanı yaradan amillər təmin olunduqdan sonra yumşaq devalvasiya haqqında düşünmək olar. Növbəti bir neçə il ərzində biz bu məsələni həll etməyə məcburuq".

Mərkəzi Bankın valyuta ehtiyatları 9 milyard dollara çatıb

E.Sadıqov bildirir ki, uzun müddət davam edən sabit kurs yerli valyutanın dollar qarşısında yenə dəyər qazanması, bahalanması deməkdir: "Əslində isə infliyasiya yerli valyutanı ilbəil dəyərsizləşdirir. Əmtəə və xidmət qarşısında ucuzlaşan yerli valyuta dollar qarşısında sabit qalmaqla əslində dolları da həmin inflyasiyaya məruz qoyur, dollar ucuzlaşır. Ölkənin ixrac etdiyi məhsulun qiyməti qalxır. Xidmət sektorunda da gələn turistlər üçün dolların dəyəri ucuz olur. Yenə ixrac, turizm cəlbediciliyini itirməyə, idxal isə cəlbediciliyini artırmağa başlayır. Bu isə müəyyən həddə qədər davam edə bilər. Nəticə etibarilə, hazırda devalvasiya üçün uyğun bir zaman deyil. Biz qeyri-neft sektorunda istehsalı və ixracı artırmaqla, turizmi genişləndirib valyuta daxilolmalarının diversifikasiyasını təmin etdikdən sonra yumşaq devalvasiya haqqında fikirləşməliyik. Hazırda isə devalvasiya real deyil, haqqında danışıb devalvasiya olacaq deyərək gözlənti yaratmaq isə devalvasiyanın özündən daha təhlükəlidir. Devalvasiya haqqında düşünməmək və bütün diqqət və enerjini inflyasiyanı cilovlamağa yönəltmək 2023-cü ilin əsas vəzifələrindən biri olacaq. Burada isə inflyasiyanı təkcə pul kütləsinin tənzimlənməsi (daha doğrusu boğulması) yolu ilə cilovlamaq bizə iqtisadi sahələrdə yeni problemlər formalaşdıra bilər. Bu baxımdan, çox incə və ehtiyatlı siyasət yürüdüləcəyinə ümid edirəm".

Ekspertin sözlərinə görə, Azərbaycan hökuməti 2022-ci ildə iki mümkün yoldan birini seçib: "Antiinflyasiya tədbirləri çərçivəsində 2 yol mövcud idi: 1) Güzəştli gömrük rüsumu və 0 faiz ƏDV tətbiq etməklə idxalı artırıb qiymətləri qısamüddətli azaltmaq, bu halda idxaldan kəskin asılılıq, həmin sahədə istehsalın məhv olması və uzun müddətdə isə kəskin qiymət artımı qaçılmaz olacaqdı; 2) Proteksionist siyasət yürütməklə daxildə istehsalı genişləndirib, təklifi artırmaqla qiymətləri endirmək. Hökumət faktiki olaraq proteksionist siyasət yürütdü, lakin mövcud istehsal kifayət qədər genişlənmədi (obyektiv və subyektiv səbəbləri var əlbəttə), yeni istehsal müəssisələri yaranmadı. Əslində nəzəri olaraq məhsulun təklifi artmalı və nəticədə qiymətlər enməli idi. Nə üçün bu ikinci yol hələ də lazımi effekti vermir? Bu sualın cavabı bundan sonrakı mərhələdə istehsal və emalın inkişaf istiqamət və sürətinin müəyyənləşdirilməsinə yardımçı olacaq. Bu sualın cavabı həm də 1-ci yolun hansı məhsullar üçün ola biləcəyi, hansı dividentlər gətirə biləcəyini ortaya çıxaracaq".