Qlobal sistem çökdü: Trampın tarif şoku dünya ticarətinin zəif həlqələrini üzə çıxarır

Tarix: 20 Noyabr 2025 11:24

Bu məqalə Baku Network üçün beynəlxalq ticarət və qlobal iqtisadi təhlükəsizlik sahəsində Şərqi Asiyanın ən hörmətli analitiklərindən biri, yapon mütəxəssisi Kendzi Mori tərəfindən xüsusi olaraq hazırlanıb. Onun araşdırmaları uzun illərdir ABŞ-ın aparıcı beyin mərkəzlərində - Brookings, Carnegie, CSIS və Atlantic Council kimi qurumlarda dərc olunub və istinad mənbəyi kimi qəbul edilir. Mori siyasi və iqtisadi dairələrdə ABŞ və Asiyanın strateji maraqlarını dərindən anlaması, həmçinin qeyri-sabitlik dövrlərində dünya bazarlarının davranışını modelləşdirmə qabiliyyəti ilə tanınır.

Sonxeber.net "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Bu dəfə Baku Networkun dəvəti ilə qələmə aldığı məqaləsində Mori, Tramp administrasiyasının yeni tarif siyasətinin qlobal ticarətdə yaratdığı əsaslı dəyişiklikləri təhlil edir. O, məsələni publisistik emosionallıqdan uzaq, institusional məntiq və uzunmüddətli iqtisadi təsirlər prizmasından dəyərləndirir. Mori üçün bu dəyişikliklər tək-tək qərarların ardıcıllığı deyil, yeni ticarət nizamının formalaşmasıdır - dövlətlər risklə imkan arasında tarazlıq axtarır, strategiyalarını yenidən qurur və dünya ticarət arxitekturasında öz yerlərini yenidən müəyyənləşdirirlər.

Bu məqalə müstəqil tədqiqat xarakteri daşıyır - analitik cəhətdən dəqiq, strukturlu və ABŞ-ın aparıcı tədqiqat mərkəzlərinin standartlarına uyğun. Elə buna görə də o, qlobal iqtisadiyyatın transformasiyası barədə gedən diskussiyalara ciddi töhfədir.

Trampın qayıdışı və qaydaların dağılması

Donald Trampın Oval kabinetə qayıdışı dünya ticarət sistemini kökündən silkələdi. İkinci Dünya müharibəsindən bəri formalaşmış qaydalar yerini sərt, ikitərəfli ticarət siyasətinə verir. ABŞ-da orta tarif səviyyəsi bir il ərzində 2 faizdən 16 faizə qalxdı - bu, 1930-cu illərdən bəri görünməmiş sıçrayışdır. Yeni tarif mühiti geniş bir "turbulentlik zonasını" formalaşdırır: çoxlu itirənlər və azsaylı, ehtiyatlı qaliblər.

Dünya indi elə bir mərhələyə girir ki, qlobal ticarətin tektonik plitələri bir neçə istiqamətdə eyni vaxtda hərəkətə gələ bilər. Biz üç əsas trayektoriyanı analiz edirik - ABŞ ilə Çin arasında gərginliyin yumşalması, "anti-Çin koalisiyasının" qurulması və "Şimali Amerika Qalası" ssenarisi. Hər bir halda sual budur: əvvəllər ÜTT qaydalarına güvənən kiçik, açıq iqtisadiyyatlar bu yeni reallıqda necə yol tapacaq?

Ən sərt ssenari - Çin ixracının artıq güclərinə qarşı vahid cəbhədir. Modellər göstərir ki, 2030-cu ilə qədər Çin ÜDM-i 4 faiz azalacaq. ABŞ isə böyük oyunçular arasında xarici asılılığı ən az olan ölkə kimi itkiləri 1 faizdən aşağı saxlaya bilir.

Cənubi Koreya, Sinqapur və İsveçrə kimi kiçik, açıq iqtisadiyyatlar ən ağır zərbələrdən yayınır - əgər onlar cavab tarifləri tətbiq etməsələr və sərt ittifaqlara qoşulmasalar. Əksinə, ABŞ və Çin ticarət əlaqələrinin bir hissəsini kəssə, kiçik ölkələr qırılmış zəncirlərin yerini tuta bilsələr, az da olsa, azad ticarət şəraitinə nisbətən üstün mövqeyə çıxa bilərlər.

Proteksionizmin qayıdışı

ABŞ-da liberal ticarətdən proteksionizmə keçid artıq faktdır. Bəzi məhsullar üzrə tarif artımı sözün əsl mənasında uçurumdur: Hindistan geyimlərinə və Braziliya qəhvəsinə plus 50 faiz, Çin alüminiumuna isə plus 60 faiz. Ən çox zərbə alan ölkələr - Braziliya, Hindistan və Çin - ABŞ-ın sektor və "güzgü" tariflərinə əlavə cərimə faizi də tətbiq etdiyi dövlətlərdir.

Amma mənzərə yekcins deyil. Meksika və Kanada USMCA mexanizmləri sayəsində demək olar ki, tam qorunur. Aİ və Yaponiya, ABŞ-la yüksək ticarət profisitinə baxmayaraq, Britaniya səviyyəsinə yaxın şərtlər əldə edib - Britaniya isə profisit olmasa da, Vaşinqtonla güclü siyasi bağları hesabına balans saxlayıb.

Vyetnam, Tailand və Malayziya kimi bəzi Asiya ölkələri ABŞ-la razılaşmalar imzalayıb, lakin yenə də təxminən 20 faizlik tariflə üzləşir. Cənubi Koreya ən yaxşı rejimi qazanıb, amma bunun əvəzində böyük investisiya öhdəlikləri götürüb. İsveçrə isə əksinə, təxminən 39 faizlik tariflərlə ən yüksək göstəricilər arasında yer alıb.