Fransa Mərkəzi Asiyada: “dostluq” adı altında hiylə

Tarix: 18 Mart 2025 11:27

Fransa prezidenti Emmanuel Makronun diplomatik manevrləri getdikcə daha çox teatr səhnəsini xatırladır. O, yenidən ustalıqla qurulmuş bir səhnə ilə auditoriyanı heyrətləndirməyə çalışdı. Bu dəfə onun tamaşasının mərkəzində Mərkəzi Asiya dayandı - Makronun inadla Fransa təsir dairəsinə cəlb etməyə çalışdığı region.

Sonxeber.net "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Özbəkistan prezidenti Şavkat Mirziyoyevin qarşısında çıxışına özbək dilində başlayan Makron yalnız uzaq bir ölkənin mədəniyyətinə hörmət nümayiş etdirmədi - o, eyni zamanda Fransanın ənənəvi geosiyasi ambisiyalarından kənarda qalmış bu regionda əsas oyunçuya çevrilmək məqsədilə yeni diplomatik oyunun startını verdi.

Əvvəlcə bu, sadəcə nəzakət jesti kimi görünürdü - fransızlara xas olan bir "qal kantarı" effekti yaratmaq üçün hesablanmış addım. Lakin bu addımın arxasında daha çox şey gizlənirdi - Mərkəzi Asiyada mövqelərini gücləndirmək üçün Parisin iddialı strategiyası. Bu regionda son zamanlar dünya gücləri arasında rəqabət daha da qızışır.

Şavkat Mirziyoyevin Parisə son səfəri zamanı kənd təsərrüfatı, energetika, "yaşıl" iqtisadiyyat və nəqliyyat sahələrini əhatə edən 20-dən çox saziş və müqavilə imzalandı. Bu razılaşmalar ilk baxışda adi kommersiya razılaşmaları kimi görünə bilər. Lakin məsələyə daha dərindən baxdıqda Fransanın Özbəkistanın strateji əhəmiyyətli sahələrinə qəsdən nüfuz etməyə çalışdığı və bunun arxasında məhz öz maraqlarını güdməsi aydın olur.

Fransa Mərkəzi Asiya ölkələrinə "yaxşı dost" obrazında görünməyə çalışır və bu zaman artıq möhkəm mövqe tutmuş Rusiya, Çin və Türkiyədən fərqli olaraq özünü alternativ oyunçu kimi təqdim edir. Makron əsas region dövlətlərini öz tərəfinə çəkmək üçün onlara investisiyalar, yüksək texnologiyalı layihələr və simvolik dəstək vəd edir. Paris özünü Mərkəzi Asiyada "aparıcı Avropa tərəfdaşı" kimi təsdiqləməyə çalışır və bununla Moskva və Pekinin təsirini zəiflətməyi hədəfləyir.

Fransanın xüsusilə Qazaxıstanla əlaqələrini intensivləşdirməsi diqqət çəkir. Astananın Moskva ilə münasibətlərinin pisləşdiyi fonda Makron Rusiyanı Qazaxıstanın strateji tərəfdaşı qismində əvəzləməyə hazır olduğunu nümayiş etdirməyə çalışdı. Fransız şirkətləri artıq Qazaxıstanın neft sənayesinə, nəqliyyat infrastrukturuna və bərpa olunan enerji sektoruna aktiv şəkildə sərmayə yatırmağa başlayıblar. Paris Qazaxıstanın çoxvektorlu siyasətə artan marağını görərək, bu ölkənin iqtisadiyyatının əsas sahələrində möhkəmlənməyə çalışır.

Lakin Fransanın bu diplomatik israrının arxasında təkcə iqtisadi maraqlar deyil, həm də regiondakı ziddiyyətlərdən faydalanmaq cəhdi dayanır. Makron Mərkəzi Asiyada siyasi qeyri-sabitlikdən istifadə edərək bu ölkələrin ənənəvi tərəfdaşları ilə bağlarını zəiflətməyə çalışır. Fransa özünü "neytral oyunçu" kimi təqdim etsə də, onun davranışları getdikcə Parisin qaydalarını diqtə etməyə çalışdığı incə şəkildə qurulmuş oyuna bənzəyir.

Azərbaycan üçün Fransanın postsovet məkanında bu aktivləşməsi narahatedici siqnaldır. Makron artıq dəfələrlə Bakıya qarşı düşmən mövqeyi nümayiş etdirib, Cənubi Qafqazda ermənipərəst gündəmi təbliğ edərək regionda sülh prosesinə müdaxilə edib. İndi isə Fransa eyni taktikadan istifadə edərək Mərkəzi Asiyada möhkəmlənməyə çalışır və investisiyalarla diplomatik jestləri siyasi ekspansiya və təsir aləti kimi işə salır.

Paris özünü sivil vasitəçi kimi təqdim edir, lakin təbəssümlərin və simvolik çıxışların arxasında soyuq hesablamalar və təsir uğrunda hərislik dayanır. Fransa yalnız iqtisadi sazişlər bağlamaqla kifayətlənmir - o, region dövlətlərinin ənənəvi tərəfdaşları ilə münasibətlərini pozmağa, Moskva, Pekin və Ankaranın mövqelərini zəiflətməyə və beynəlxalq təşkilatlarda öz maraqlarını irəlilətmək üçün dəstək toplamağa çalışır. Mərkəzi Asiya Fransa üçün sadəcə yeni bazar deyil - bu, Makronun dostluq və bərabərlik ritorikası altında öz təsirini genişləndirmək üçün hədəfə aldığı yeni geosiyasi platformadır.

Bu oyunda Paris bütün vasitələrdən istifadə edir - jestlərdən tutmuş iri maliyyə sərmayələrinə, diplomatik yaltaqlıqdan tutmuş pərdəarxası intriqalara qədər. Məhz buna görə də region ölkələri diqqətli olmalıdır: Fransa açıq şəkildə öz eqoist maraqlarını "qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq" kimi təqdim etməyə çalışır.

Müzakirələrin əsas nəticələrindən biri 6,5 milyard avro dəyərində investisiya proqramının imzalanması oldu. Bu möhtəşəm rəqəm Fransanın Özbəkistan iqtisadiyyatında uzunmüddətli mövcudluğunu təmin etmək üçün ciddi cəhdlə çalışdığını göstərir. Bundan əlavə, Özbəkistan-Fransa Universitetinin yaradılması və strateji tərəfdaşlığa dair birgə bəyannamə imzalandı.

Fransanın Voltalia şirkəti səfər çərçivəsində 25 illik elektrik enerjisi satışı müqaviləsi imzaladı ki, bu da günəş, külək elektrik stansiyaları və enerji saxlama sistemlərini özündə birləşdirən böyük enerji klasterinin tikintisini nəzərdə tutur. Bu layihə Özbəkistanın iqtisadiyyatının dekarbonizasiyası və alternativ enerji mənbələrinin inkişafı planına uyğundur.

Fransanın Özbəkistanın enerji sektoruna marağı xüsusilə Daşkəndin atom enerjisinə artan tələbatı fonunda diqqət çəkir. Özbəkistanda AES tikintisi üzrə tenderdə Fransa şirkəti olan Électricité de France (EDF) də iştirak edir ki, bu da Parisin regionun enerji gələcəyində əsas oyunçu olmaq istəklərini nümayiş etdirir. Rusiyanın artıq Özbəkistanda kiçik AES layihələrini fəal şəkildə irəlilətməsi fonunda Fransanın iştirakı bu strateji sahədə ciddi rəqabətə səbəb ola bilər.

Şavkat Mirziyoyevin Parisə səfəri Mərkəzi Asiya ölkələri ilə Aİ sammitindən əvvəl baş tutdu ki, bu da hadisənin siyasi əhəmiyyətini daha da vurğulayır. Avropa İttifaqı ənənəvi olaraq Rusiya və Çinin təsir dairəsində olan bu regionda mövqelərini gücləndirməyə çalışır. Aİ-nin əsas oyunçularından biri kimi Fransa bu prosesdə aparıcı mövqeni ələ almaq istəyir.

Prezident Şavkat Mirziyoyev atom layihəsinin "beynəlxalq xarakter daşımalı olduğunu" vurğuladı ki, bu da Özbəkistanın yalnız bir texnoloji tərəfdaşdan asılı olmaq istəmədiyini göstərir. Bu yanaşma Fransaya öz təşəbbüslərini uğurla irəlilətmək üçün əlavə imkanlar yaradır.

Özbəkistan Mərkəzi Asiyada strateji mövqeyə malikdir və regionun ən böyük əhalisinə sahibdir (təxminən 36 milyon nəfər). Bu amil onu Mərkəzi Asiyanın bazarlarına və resurslarına çıxış əldə etmək istəyən böyük güclər üçün cəlbedici tərəfdaşa çevirir.

Bundan əlavə, Özbəkistan tranzit marşrutlarının təmin edilməsində mühüm rol oynayır ki, bu da xüsusilə Çindən Avropaya Rusiya vasitəsilə keçən ənənəvi nəqliyyat yollarının böhran keçirdiyi dövrdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu kontekstdə Fransa Özbəkistanı alternativ ticarət yollarının formalaşmasında mühüm element kimi görür.

Emmanuel Makronun Mərkəzi Asiya siyasəti təkcə iqtisadi amillərlə deyil, həm də Fransanın dünya arenasında nüfuzunu artırmaq istəyi ilə bağlıdır. Çin, Rusiya və ABŞ-ın təsirinin artdığı bir dövrdə Fransa özünü regionda müstəqil oyunçu kimi mövqeləndirməyə çalışır.

Makron üçün Özbəkistanla əlaqələri möhkəmləndirmək vacibdir, çünki bu addım Mərkəzi Asiyada Londona təsir imkanlarının güclənməsinə qarşı çəkilən əks-tədbirdir. Qazaxıstan Böyük Britaniya ilə fəal əməkdaşlıq edərək regionun beynəlxalq arenada əsas təmsilçisinə çevrilmək niyyətini nümayiş etdirir. Bununla belə, Özbəkistan da analoji rolu üzərinə götürməyə hazır olduğunu nümayiş etdirir ki, bu da onu Fransa üçün mühüm tərəfdaşa çevirir.

Şavkat Mirziyoyevin Parisə səfəri və genişmiqyaslı sazişlərin imzalanması Fransanın Mərkəzi Asiyaya artan marağının göstəricisidir. Paris bu regionda nüfuzunu gücləndirmək üçün enerji və təhsil layihələrinə fəal şəkildə cəlb olunur. Özbəkistanın çoxvektorlu xarici siyasət qurmaq ambisiyası Fransaya geniş imkanlar açır. Bununla belə, Rusiyanın, Çinin və Böyük Britaniyanın rəqabəti bu regionda mürəkkəb geosiyasi mühit formalaşdırır ki, burada Daşkənd əsas oyunçulardan birinə çevrilərək böyük güclər arasında manevr edə bilər.

Fransa ilə Qazaxıstan arasındakı əməkdaşlıq 2024-2025-ci illərdə təkcə biznes tərəfdaşlığı ilə məhdudlaşmır - bu əməkdaşlıq artıq strateji ittifaqa çevrilməkdədir ki, bu da region ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda ciddi suallar doğurur. "Dostluq əlaqələri" ilə bağlı pafoslu bəyanatların və quru rəqəmlərin arxasında Parisin Mərkəzi Asiyada mövqelərini möhkəmləndirmək cəhdi dayanır ki, bu zaman Qazaxıstan əsas müttəfiq qismində çıxış edir.

Son illərdə Fransa ilə Qazaxıstan arasındakı iqtisadi yaxınlaşma yeni miqyas kəsb edib. 2024-cü ildə iki ölkə arasındakı ticarət dövriyyəsi 45 faiz artıb, Fransa sərmayələri isə 15 faiz yüksələrək 900 milyon dollara çatıb. Bu göstəricilər yalnız iqtisadi maraqları deyil, həm də Parisin ənənəvi olaraq Rusiya və Çinin təsir dairəsində olan regionda öz təsirini genişləndirmək niyyətini ortaya qoyur.

Fransa korporasiyalarının Qazaxıstan bazarına fəal şəkildə nüfuz etməsi xüsusilə narahatlıq doğurur. Bu gün Qazaxıstanda energetika və nəqliyyat nəhəngləri - Total, Alstom, Airbus da daxil olmaqla 200-dən çox Fransa şirkəti fəaliyyət göstərir. Bu şirkətlər təkcə iqtisadi əlaqələri möhkəmləndirmir, eyni zamanda Qazaxıstanın Qərblə daha sıx siyasi koordinasiyası üçün infrastruktur yaradır.

Xüsusi diqqətə layiq olan məqam Qazaxıstan prezidenti Kasım-Jomart Tokayevin 2024-cü ilin noyabrında Fransaya səfəridir. Bu səfər Parisin Mərkəzi Asiyada mövqelərini möhkəmləndirmək istiqamətində apardığı fəal fəaliyyətin kulminasiya nöqtəsinə çevrildi. Ümumi dəyəri 2,2 milyard dollar olan 36 sazişin imzalanması Fransanın Qazaxıstanı regionda öz təsirinin dayağına çevirmək niyyətini təsdiqləyir.

Energetika bu əməkdaşlığın əsas istiqamətlərindən biri olaraq qalır. Qazaxıstan uzun müddətdir Avropa İttifaqının neft və uran təchizatçısı rolunu oynayır və Fransa bu rolu möhkəmləndirmək üçün bərpa olunan enerji layihələrinə dəstək verir. Total Energies şirkətinin Qazaxıstanda külək elektrik stansiyası tikintisinə 1,1 milyard dollar yatırmaq planları ilk baxışda ekoloji təşəbbüs kimi görünsə də, əslində bu addım Avropanın enerji asılılığını Qazaxıstandan artırmağa yönəlmiş strateji gedişdir.

Bu kontekstdə 2024-cü ilin yanvar ayında imzalanmış iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə sahəsində əməkdaşlığa dair "Xüsusi saziş" xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu müqavilə Fransız korporasiyalarına enerji layihələrinin həyata keçirilməsi üçün misilsiz şərait yaradır və Fransız investorlarına Qazaxıstanda imtiyazlı status qazandırır.

Paris Qazaxıstanda nəqliyyat və logistika sahəsində də fəal iştirakını gücləndirir ki, bu da geniş geosiyasi nəticələrə gətirib çıxara bilər. Fransız şirkətləri Çindən Avropaya Qazaxıstan, Azərbaycan və Türkiyə vasitəsilə uzanan Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizinin modernləşdirilməsinə sərmayə qoymağa hazır olduqlarını bildiriblər. Bu dəhliz regionun yüklərin daşınması sistemində əsas bağlantı nöqtəsi hesab olunur və Fransa bu layihədən maksimum fayda götürməyə can atır, digər regional oyunçuların maraqları ilə hesablaşmamağa hazır görünür.

Xüsusilə aqrar sektorda əlaqələr aktivləşib. 2024-cü ildə Qazaxıstan və Fransa heyvandarlıq və at əti ixracı sahəsində əməkdaşlığa dair memorandumlar imzalayıblar. Fransız şirkətləri qoyunçuluğun inkişafı və heyvanların genetik potensialının yaxşılaşdırılmasına maraq göstərirlər. Bu addım Parisin yalnız Qazaxıstanla ticarət etməklə kifayətlənməyəcəyini, eyni zamanda ölkənin aqrar-sənaye siyasətinin formalaşmasında fəal iştirak edəcəyini göstərir.

Mədəni əməkdaşlığın rəmzi olaraq 2024-cü ilin noyabrında Parisdə yerləşən Gime Asiya İncəsənəti Milli Muzeyində açılan "Qazaxıstan. Böyük Çölün Xəzinələri" adlı sərgi diqqətçəkən hadisə oldu. Bu sərgi təkcə qazax mədəni irsinin nümayişi deyil, həm də Qazaxıstanın Avropa mədəni məkanına dərin inteqrasiyasına incə bir işarə idi.

Fransanın Qazaxıstanda genişlənməsi təsadüfi deyil. Avropada qeyri-sabitlik və Rusiya ilə konfrontasiya fonunda Paris Mərkəzi Asiya ölkələrində təsirini gücləndirməyə çalışır və bu zaman iqtisadi əlaqələri siyasi təzyiq aləti kimi istifadə edir. Öz növbəsində, Qazaxıstan Şərq və Qərb arasında balans yaratmağa çalışsa da, Qərb oyunçularının sərt nəzarəti altına düşmək riski ilə üz-üzədir.

Azərbaycan üçün bu əməkdaşlıq təkcə iqtisadi deyil, həm də geosiyasi təhlükələr yaradır. Fransanın Qazaxıstanla yaxınlaşması Parisin Cənubi Qafqazda gedən proseslərə müdaxilə etməyə, Bakıya regional təhlükəsizlik və enerji siyasəti məsələlərində təzyiqi artırmağa çalışmasına yol aça bilər.

Bu səbəbdən Fransa-Qazaxıstan əməkdaşlığı təkcə bir sıra ticarət müqavilələri və investisiya layihələrindən ibarət deyil. Bu, Mərkəzi Asiyada qüvvələr balansını dəyişdirə və Azərbaycanın strateji maraqlarına və tərəfdaşlarına təsir edə biləcək incə şəkildə qurulmuş siyasi strategiyadır.

Fransa Mərkəzi Asiyadakı ekspansiyasını təkcə iqtisadi oyunçu kimi deyil, eyni zamanda strateji cəhətdən vacib olan bu regionda nəzarəti ələ keçirmək istəyən iddialı geosiyasi manipulyator kimi həyata keçirir. "Dostluq əməkdaşlığı" ritorikasının arxasında Makron və onun ətrafı ənənəvi tərəfdaşların - Rusiya, Çin və Türkiyənin mövqelərini zəiflətmək üçün planlı şəkildə addım-addım irəliləyir. Bu oyunda Cənubi Qafqazın da dolayısı ilə hədəfə çevrildiyini unutmamaq lazımdır. Paris burada da Azərbaycanın maraqlarına qarşı uzun müddətdir aqressiv siyasət yürüdür.

Fransanın Mərkəzi Asiyadakı fəallığı təkcə iqtisadi əlaqələri genişləndirmək və ya mədəni təsiri gücləndirmək cəhdi deyil. Bu, Parisin regionun əsas iqtisadi və siyasi sahələrinə sızmaq üçün apardığı genişmiqyaslı əməliyyatdır. Bu yolla Fransa yerli elitalar və hakim dairələr üzərində təsir rıçaqları əldə etməyə çalışır. Paris region ölkələri üçün "alternativ tərəfdaş" imici yaratmağa çalışsa da, bu görüntünün arxasında kifayət qədər soyuq və hesablanmış bir plan dayanır. Fransanın investisiyaları, təhsil təşəbbüsləri və mədəni layihələri Özbəkistan və Qazaxıstanın maraqlarına deyil, daha çox Yelisey Sarayının strateji ambisiyalarına xidmət edir.

Azərbaycan üçün bu vəziyyət xüsusi ayıqlıq tələb edir. Fransa artıq dəfələrlə Bakıya qarşı düşmən mövqeyi nümayiş etdirib və indi də Cənubi Qafqazdakı gələcək geosiyasi oyunlarda istifadə etmək üçün Qazaxıstan və Özbəkistanla tərəfdaşlığı gücləndirməyə çalışır. Paris, bu iki ölkənin dəstəyini əldə etməklə enerji layihələrinə, nəqliyyat marşrutlarına və regiondakı siyasi proseslərə təsir göstərmək cəhdi edə bilər. Üstəlik, Makron aqressiv diplomatiyasında Türkiyə və Çinin - Azərbaycanın əsas müttəfiqlərinin mövqelərini zəiflətməyə çalışdığını açıq şəkildə gizlətmir.

Azərbaycan diplomatiyası bu çağırışları nəzərə alaraq öz maraqlarını qorumaq üçün çoxşaxəli strategiya formalaşdırmalıdır. Türkiyə ilə möhkəm iqtisadi və siyasi əlaqələrin gücləndirilməsi, Mərkəzi Asiya dövlətləri ilə bərabərhüquqlu əməkdaşlığın inkişafı, eləcə də beynəlxalq təşkilatlarda aktiv fəaliyyət Bakıya Fransanın dağıdıcı addımlarını neytrallaşdırmağa imkan verəcək.

Fransa öz ssenarisini diktə etməyə çalışır, lakin Azərbaycan artıq milli maraqlarını qorumaq və çağırışlara layiqincə cavab vermək qabiliyyətini sübut edib. Makron Mərkəzi Asiya liderlərini öz fransız cazibəsi ilə nə qədər valeh etməyə çalışsa da, Azərbaycan diplomatiyası bu illüziyaları dağıtmağa və ölkənin strateji maraqlarını yeni geosiyasi mənzərədə qorumağa tam hazır olmalıdır.