Allahın ədaləti

Tarix: 1 Mart 2022 23:10

Ədalət İslamın mühüm məsələlərindən biridir ki, həmişə kə lami və fəlsəfi kitablarda müzakirə obyekti olmuşdur. Fi lo sof lar və İslam alimləri onu qəbul edərək müdafiə etmiş, bir qrup isə əksinə, Allahın ədalətini inkar edib, ona şübhə ilə ya naşmışlar. Bu haqda çoxlu iradlar irəli sürmüşlər.

Məsələn, dağıdıcı zəlzələləri, viranedici selləri, naqis və əlil uşaqların dünyaya gəlməsini, insanlar arasında müşahidə olunan fərq li likləri, ayrı-seçkilikləri, yırtıcı, zərərli heyvanları və bu kimi başqa şeyləri yaranış aləmində ədalətin olmamasına dəlil he sab etmiş, bu yolla aləmin yaradanının varlığına və məada (Qi yamətdə dirilməyə) da şəkk etmişlər.

Buna görə, ədalət məsələsinin müzakirə olunması və in di ki şəraitdə olunan etirazlara cavab vermək zəruri hesab olu nur. Ədalət mövzusunu ortalığa atıb ona olunan iradlara ca vab vermək, fəlsəfə və kəlamın mühüm məsələlərindən bi ri dir ki, fəlsəfi və kəlami kitablarda təfərrüatı ilə araşdırılmış və sübut olunmuşdur. Təəssüflər olsun ki, o çətin məsələnin iza hı bu kiçik yazıda mümkün deyil. Amma bəzi iradlar ca vab sız qalmasın deyə, qısa və sadə cavablar verməyə ça lışa ca ğıq. Ən mühüm iradları və onların cavablarını dörd mərhə lə də araşdıracağıq.

1) Təbii fəlakətlər və bəlalar. Viranedici zəlzələlər, dağı dı cı sellər, qorxulu tufanlar və bu kimi, adətən, çoxlu can və mal itkisi ilə nəticələnən təbii fəlakətlər Allahın ədaləti ilə uy ğun durmu? Nə üçün Allah bu hadisələrin qarşısını almır? Nə üçün aləmi belə yaratmışdır?

Qısa olaraq demək olar ki, bu kimi hadisələr, o cümlədən təbii hadisələr özünəməxsus amillərin və səbəblərin nəticə si dir. Digər tərəfdən, öncə deyildiyi kimi, uca Allah səbəb-nə ti cə qanunu əsasında təbiət aləmini və maddi varlıqları yar at mış, aləmə nizam-intizam vermiş və onu idarə edir. Bu mə nada yox ki, əvvəl varlıqları yaratmış və sonradan səbəb-nə ti cə əlaqəsini onlara vermişdir, əksinə, səbəbiyyət onların var lı ğının zatındadır və onlar arasında genetik əlaqə var. Səbəb və nəticələrdən hər birinin özünəməxsus yeri var. Onlardan hər hansı birinin səbəb-nəticə sistemindən götürülməsi bu sis temin bütövlükdə aradan getməsi deməkdir. Misal üçün, ədəd lərin ardıcıllığına baxın. Ədədlərin hər biri (1, 2, 3 və s.) özü nün xüsusi yerində yerləşib. Beş ədədi on ədədinin ye rin də və ya əksinə, on ədədi beş ədədinin yerində yerləşə bil məz. Ədədlərin silsiləsinin məcmusundan, məsələn, beş ədə di ni silə bilmərik. Onun silinməsi bütün ədədlərin silinməsi de məkdir.

Yaranışın nizam-intizamı da belədir. Hər bir fenomen özü nün xüsusi yerində yerləşmiş və özünün səbəb və nəticələri ilə genetik əlaqədədir. Bu silsilə sonda səbəblər səbəbinə, yə ni varlığı zatı ilə eyni olan və başqasına ehtiyacı olmayan uca Allaha bağlanır. Varlıq aləminin fenomenlərinin məcumusu Onun iradəsi ilə əmələ gəlmiş və idarə olunur, amma ayrı-ay rı iradələrlə yox, Quranda deyildiyi kimi, bəsit bir iradə ilə.

Buna görə, zəlzələ təbii bir hadisədir və mütəxəssislərin sö zünə görə, çoxlu mənfəətləri var ki, təbiət aləmində zəruri bir iş hesab olunur. Mütəxəssislər deyirlər ki, əgər zəlzələ ol ma saydı, dağ olmazdı və əgər dağ olmasaydı, yağış və qar ol maz dı, əgər yağış olmasaydı, bitki, heyvan və insanın ya şa yı şı mümkün olmazdı.

Şübhəsiz ki, zəlzələlərdən bəzisi can və mal xəsarəti ilə nə ti cələnir ki, təbiətdəki əşyaların bir-birinə maneçilik və əngəl tö rətməsindən yaranır. Uca Allahdan gözləmək olmaz ki, zəl zələ zamanı özü birbaşa işə qarışıb onların qarşısını alsın. Çün ki onların qarşısının alınması, onun səbəbini aradan qal dır maq yolu ilə olmalıdır və bu da yaranışda olan nizam-in ti za mın pozulmasına səbəb olar.

Zəlzələnin zərərlərinin qarşısını almaq, insanın öz öh də si nə qoyulmuşdur. Allah insana əql və zəka verib ki, elm əldə et məklə zəlzələnin səbəblərini, amillərini təcrübə etməklə ta nı sın, təbiəti cilovlamaqla zərərlərin qarşısını alsın və ya mi ni mum həddə çatdırsın. Zəlzələ olan yerlərdə ev tikməsin, bi na ları zəlzələyə qarşı davamlı tiksin. Necə ki, bəzi ölkələr bu işin həllində böyük müvəffəqiyyətlərə nail olmuşlar.

Dağıcı sellər haqqında da həmin sözü demək olar. Sel güc lü yağışların yüksəklikdə yerləşən bölgələrə yağması, yerin eniş li olması və suyun axıcı olması nəticəsində yaranır. Buna gö rə də, xüsusi şəraitdə selin axması xüsusi səbəblər nə ti cə sin də yaranan təbii bir hadisədir. Yağışın yüksəkliklərə yağ ması, yerin enişli olması və suyun axıcı olması Allahın böyük ne mətlərindəndir ki, bitkilərin, heyvanların və insanların ya şa masına şərait yaradır. Bütün bunlar hamısı öz yerində yax şıdır. Heç indiyə kimi fikirləşmisinizmi ki, yağış yüksəklikdə yer ləşən bölgələrə yağmasaydı, yer enişli olmasaydı və su yun təbiəti axıcı olmasaydı, bizim yaşayışımız necə olardı? Şüb həsiz ki, bəzi hallarda bunlar sellərin axıb mal və can xə sa rəti yetirməsi ilə də nəticələnə bilər. Bu kimi xəsarətlərin qar şısını almaq isə əql sahibi olan insanın öhdəsinə qo yul muş dur. Sel gəlməsi ehtimal olunan yerlərdə ev tikməməli, bi nalarını selə qarşı dözümlü tikməlidirlər. Əgər insanlar bu işlərdə səhlənkarlıq edib zərər çəksələr, təqsir onların özün dədir.

2) Əlil və nöqsanlı doğulan uşaqlar. Allahın ədalətinə olan irad lardan biri də nöqsanlı uşaqların doğulmasıdır. Bu na mi sal olaraq, anadangəlmə kar, kor, lal, iflic, əlil, dəli və s. for ma da dünyaya gələn uşaqları göstərmək olar. Allahın əda lə tinə irad edənlər deyirlər: "Ömür boyu çətinliklə yaşayan və ata-anaları da qulluq etməkdən cana gələn bu kimi nöq sanlı uşaq ların doğulması Allahın ədaləti ilə uyğundurmu? Nə üçün onlar başqa uşaqlar kimi sağlam deyillər? Axı nə üçün Allah onları yaradırdı? Bu zülm deyilmi?

Bu iradın cavabında deyə bilərik ki, bu kimi uşaqların do ğul ması ya ata-ananın spermasında olan və nəsillikcə onlara ir si olaraq keçən çatışmazlıqlardan, ya ata-ananın, xüsusilə ana nın hamilə olduğu və uşağa süd verdiyi dövrdə düzgün qi dalanmamasından, ya rüşeymin ana bətnində zəhərli və ziyan verici maddələr içərisində böyüməsindən, yaxud da ha mi ləlik və doğum zamanı ananın bətninin aldığı zərbədən irə li gəlir. Hər halda, körpədəki naqislik insan surətini qəbul edən maddədəki nöqsana aiddir. Allah bu cür uşaqlara naqis vü cud yox, sadəcə vücud verir. Lakin onların vücudunu qə bul edən maddənin qabiliyyəti bundan artıq olmamışdır. On la rın hər birinin maddəsinin xüsusi qabiliyyəti və tutumu isə özü nəməxsus səbəblərin nəticəsidir.

Burada iki sual qarşıya çıxır:

1) Allah bu maddənin naqis olduğunu bildiyi halda, nə üçün ona insan vücudu verir?

2) Məgər Allah belə bir maddəyə sağlam surət verməyə qa dir deyilmi?

Birinci sualın cavabında deyə bilərik ki, öncə deyildiyi ki mi maddi əşyaların varlığı onların maddəsində yaranan xü su si qabiliyyətə və istedada aiddir. Maddədə olan hər bir is te dada uyğun olaraq ona ruh verilir. Ruhu qəbul etməyə is te da dı olan maddəyə ruh verilməlidir. Ruh xeyir və kamaldır, odur ki, Allah onu bəxş edəcəkdir. Məsələ yalnız bundadır ki, əgər bir maddə normal cismi inkişaf qabiliyyətinə malik olar sa, inkişaf edər və əgər onda nöqsan olarsa, kamil in ki şaf dan məhrum olacaq.

İkinci sualın cavabında da deyə bilərik ki, öncə deyildiyi ki mi, uca Allah varlıqları səbəblər vasitəsi ilə yaradıb idarə edir. Elə bu yolla da aləmdə nizam-intizamla vücuda gəl mişdir. Uca Allahdan gözləmək olmaz ki, bəzən şəxsən özü va sitə olmadan dəxalət etsin və potensialı olmayan maddəyə tə bii səbəblərin rolu olmadan düzgün inkişaf edən bir cism ver sin. Belə olduqda, bəzi vəziyyətlərdə səbəbiyyət qanunu və yaranış aləmində olan nizam-intizam pozulmalıdır. Belə bir iş də mümkün deyil. Bir cümlədə demək olar ki, Allahın qüd rətində şəkk-şübhə yoxdur, amma Onun qüdrəti mümkün olmayan işlərə aid olmur. Səbəb-nəticə sisteminin po zul ma sı isə mümkün olmayan işlərdəndir.

Buna görə, şikəst olan uşaqlarda müşahidə olunan na qis lik lər ruhu qəbul edən spermadakı nöqsandan irəli gəlir. Bu nöq san özü də xüsusi səbəblərin nəticəsidir. Bu, maddi alə min ayrılmaz xüsusiyyətlərindəndir və maddi varlıqların bir-birinə qarşı törətdiyi əngəl və maneçilikdən doğur. Onların qar şısını almaq təbii səbəblərin qarşısını almaqdan başqa bir yol la mümkün deyil. Allah insana əql verib ki, elmi tədqiqat və təcrübə ilə bu nöqsanların yaranma səbəblərini və amil lə ri ni kəşf edib övladın olmasında və hətta həyat yoldaşının se çi mində istifadə etsin. Yaşayış mühitində, eləcə də hamiləlik və doğum günlərində qidalanma zamanı gigiyena qay da la rı na tam şəkildə riayət etməklə, nöqsanlı doğulan uşaqların ço xu nun qarşısını almaq olar.

Burada deyə bilərsiniz ki, ata-ana və ekoloji məsələlərə ba xan idarələr öz vəzifələrinə əməl etmədikdə, uşaq naqis və əlil dünyaya gələrsə, uşağın nə günahı var ki, ömür boyu çox lu çətinliklərə dözsün?

Cavabında deyirik: Əlbəttə, onun günahı yoxdur. Uca Al lah da belə bir şəxsin bacarığından artıq onun üzərinə vəzifə qoy mur. O, insandır və ruhi təkamül hər bir insan üçün öz is te dad və səyi miqdarında müyəssər olur. Onun çətinliklərə sə bir etməsi də qətiyyən mükafatsız qalmayacaq. Ölümdən son ra Axirət aləmində onların nəticəsini görəcək. Ata, ana və ona başqa qulluq edənlərin də yaxşı mükafatı olacaq.

3) Fərqliliklər və ayrıseçkiliklər. Yaranışın adilanə ol ma sı na olan iradlardan biri də insanlar arasında fərqliliklərin ol ma sıdır. Məsələn, dərinin rəngində olan fərqlilik, gözəllik, çir kinlik, zəka, yaddaş, cismi zəiflik-güclülük və bu kimi baş qa işlər. Deyirlər: bütün insanlar yaşama və yaşayışın ne mət lə rindən istifadə etmə hüququna malik olduğu halda, nə üçün fərqli yaradılıblar? Nə üçün insanlara zəka və yaddaş bə rabər verilməmişdir? Məgər çirkin şəxslərin nə günahı var ki, çirkin yaradılıblar? Bu kimi fərqliliklər, rəva olunmayan ay rı-seçkiliklər zülm deyilmi?

Cavabda demək olar ki, qeyd olunmuş fərqliliklər ya ata-ana nın spermasında olan və nəsillikcə irsən keçən fərq li lik lər dən, ya onların yaşayış mühitinin vəziyyət və şəraitindən, ya xud ata-ananın, xüsusilə, hamiləlik dövründə ananın qi da lan ma tərzindən irəli gəlir. İnsanların fərqlilikləri onların təbiət lərinin fərqli istedadlarının nəticəsidir. Bir cümlədə deyə bi lərik ki, fərqlilikləri inkar etmək olmaz. Amma bu o demək deyil ki, bunlar rəva olmayan ayrı-seçkilik hesab olunur. Ayrı-seçkilik o yerdə olur ki, istedad cəhətindən bərabər olan iki spermaya başqa-başqa vücudi kamal verilsin. Qeyd olu nan hallarda isə belə deyil.

4) Ziyanverici heyvanlar. Bəzən deyirlər ki, zəhərli və yır tı cı heyvanları, eləcə də insanların və bəzi heyvanların həyatı üçün təhlükəli olan mikrobları, virusları və s. ziyanverici heyvanları yaratmaq Allahın ədaləti ilə uyğun gəlmir. Bu zə rər verici heyvanların olmasının nə xeyri var? Üumiyyətlə, on lar nə üçün yaranmışdır?

Cavabda deyə bilərik: Allahın səxavəti və feyzi tələb edir ki, müəyyən bir vücudun potensialına malik olan hər bir mad dəyə onun qabiliyyətinə uyğun olan vücud verilsin. Əgər hər hansı bir maddədə yırtıcı və zərərli heyvan po ten sia lı olarsa, heyvani ruh ona verilər və əgər mikrob olmaq po tensialı olarsa, mikrob varlığı ona verilər. Bu kimi zi yan ve ri ci heyvanların varlığının insanlar və başqa heyvanlar üçün zə rərli olmasına baxmayaraq, onların özü üçün xeyir və ka mal dır. Əqrəbin varlığının insanlar üçün zərəri olsa da, onun özü üçün xeyir və kamaldır. Bundan əlavə, bu kimi hey van la rın varlığının bir sıra faydaları var, hərçənd biz insanlar hə lə onların faydalarından xəbərdar deyilik. Bizim mə lu ma tı mı zın olmaması, onların faydasız olması demək deyil.

Uca Allah insana əql verib ki, başqa varlıqların, o cüm lə dən zərər verən heyvanların faydalarından istifadə etsin və on ların ehtimal olunan ziyanlarının qarşısını alsın. İnsan gig i ye naya riayət etməklə və mikrob əleyhinə olan maddələrdən is tifadə etməklə, mikroblarla mübarizə apara və onların tə sirlə rini məhv edə bilər. Buna görə, zərər verən heyvanların var lığının yaranışda olan ədalətlə ziddiyyət təşkil etdiyini söy ləmək doğru deyildir.